بُستی ، ابوالحسن علی بن محمدبن جعفر لَحیانی (لَحسانی )، از مشایخ صوفیة خراسان در قرن پنجم . در روستای بُست (پُشت ) در نیشابور به دنیا آمد و در همانجا از دنیا رفت (فارسی ، ص 580 ؛ نجم رازی ، 1365 ش ، ص 631). وی مرید ابوعلی فارمدی (402ـ477) بود و خود نیز شاگردان و مریدانی تربیت کرد که از آن جمله ابوعبدالله محمدبن حمویه (449ـ 530) وابونصر طَریثیثی (متوفی 537) را می توان نام برد (جامی ، ص 413ـ414؛ فارسی ، ص 679؛ سمعانی ، ج 2، ص 314).

اطلاعات ما دربارة زندگی او اندک است ؛ مهمترین چیزی که از آن اطلاع داریم نوشتن نصیحت نامه ای است به خواجه نظام الملک طوسی (متوفی 485). در این نصیحت نامه ، که به درخواست خود خواجه نوشته شده ، بستی به او اندرز داده است که در دنیا با یاد خدا و آخرت زندگی کند و به خلق خدا خدمت کند تا سعادتمند شود (نجم رازی ، 1352 ش ، ص 107؛ همو، 1365 ش ، ص 631). نجم رازی * (570 ـ654) متن نصیحت نامه را در کتاب مرموزات اسدی در مرموزات داودی نقل کرده و گفته است که نظام الملک «از جملة جوابها و پندها این بپسندید» (1352 ش ، ص 107).

بعلاوه ، آثار کوتاه دیگری نیز از بستی به جا مانده که در آن عقاید صوفیانة او به اختصار بیان شده است . یکی از این آثار جملاتی است به عربی که شیخ در ضمن آنها مراحل سیر نزولی روح را از مبدأ به عالم بشریت و گرفتار شدن در قعر عالم ترکیب و متّصف شدن به صفات حیوانی و شیطانی و سپس عروج به عالم بالا و رسیدن به مرتبه قِدَم و گذشتن از آن را ذکر کرده است . این جملات را نورالدین عبدالرحمان اسفراینی (639ـ717) به زبان عربی شرح کرده است (ص 103ـ107).

تنها رسالة کاملی که از بستی به دست آمده رسالة کوتاهی است به فارسی در تفسیر «لااله الااللّه ». در این رساله ، سیر صعودی و بازگشت روح به مبدأ از طریق نردبان لااله الااللّه شرح داده شده است (دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، ج 1، ص 526 ؛ کتابخانة ملی ایران ، ج 2، ص 245). این رساله با رموزی که از لحاظ ادبی به کار برده است ، در تاریخ تصوّف ایرانی بسیار مهمّ است و از نشانه های اولین کوششهایِ مشایخ فارسی زبان در استفاده از زبان ادبی برای بیان مطالب تصوف نظری است .

بستی همچنین سفری را که سالک در بازگشت به اللّه می کند و مراحلی که باید یکی پس از دیگری طی شود، در یک رباعی ، که خود یکی از قدیمترین رباعیهای صوفیانه در زبان فارسی است و نخستین بار در سوانح احمد غزالی (متوفی 520) نقل شده ، بیان کرده است : دیدیم نهادِ گیتی و اصل جهان / وز علّت و عال برگذشتیم آسان // وان نور سیه ز لانُقط برتر دان / زان نیز گذشتیم نه این ماند و نه آن .

در این رباعی ، که چکیده ای است از تصوف بستی ، به مراحل بازگشت روح به زبان رمز اشاره شده است ، از جمله مراحل نهفته در کلمة لااله الااللّه در بیت دوم . در مصرع سوم «نور سیه » را حقیقتی بالاتر از «لانُقط » (=نکتة لا) دانسته است . عین القضاة همدانی * (492ـ 525) این رباعی را در آثار خود نقل کرده و نجم الدین دایه (نجم رازی ) نورسیاه را مظهر صفات جلال خداوند دانسته و احمد غزالی رسیدن به مرتبة نورسیاه را مقام اختفاء در کُنه الاّ می نامد و می گوید که گاه از آن به موی شدن در زلف معشوق تعبیر می کنند. ترکیب نور سیاه را بعدها مشایخ و نویسندگان ایرانی از جمله نجم رازی و نورالدین عبدالرحمان اسفراینی در آثار خود به کار برده اند (غزالی ، ص 20، 106ـ107؛ عین القضاة ، ص 119؛نجم رازی ، 1365 ش ، ص 308؛ اسفراینی ، ص 71ـ72).

---

منابع :
(1) عبدالرحمان بن محمد اسفراینی ، کاشف الاسرار ، بانضمام رساله پاسخی به چند پرسش ، ( و ) رساله در روش سلوک و خلوت نشینی ، چاپ هرمان لندلت ، تهران 1358 ش ؛
(2) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نفحات الانس من حضرات القدس ، چاپ مهدی توحیدی پور، تهران ( تاریخ مقدمة 1336 ش ) ؛
(3) دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، تألیف محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1348ـ1363 ش ؛
(4) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، التحبیر فی المعجم الکبیر ، چاپ منیره ناجی سالم ، بغداد 1395/1975؛
(5) عبدالله بن محمد عین القضاة ، تمهیدات ، چاپ عفیف عُسَیران ، تهران ( 1341 ش ) ؛
(6) احمدبن محمد غزالی ، سوانح ، چاپ نصرالله پورجوادی ، تهران 1359 ش ؛
(7) عبدالغافربن اسماعیل فارسی ، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور ، المنتخب من السیاق ، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی ، چاپ محمد کاظم محمودی ، قم 1362 ش ؛
(8) کتابخانة ملی ایران ، فهرست نسخ خطی کتابخانة ملی ایران ، ج 2، گردآوری عبدالله انوار، تهران 1347 ش ؛
(9) عبدالله بن محمد نجم رازی ، مرصادالعباد ، چاپ محمدامین ریاحی ، تهران 1365 ش ؛
(10) همو، مرموزات اسدی در مرموزات داودی ، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران 1352 ش .

/ نصرالله پورجوادی /