بسته نگار ، گوشه ای در موسیقی دوازده مقامیِ قدیم ایران . به نوشتة دورینگ این واژه نخستین بار در آثار صفی الدّین اُرمَوی (613ـ693) به کار رفته است ( ایرانیکا ، ذیل واژه )؛ اما سابقة استعمال آن در بهجت الروح که تألیف آن را بین قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم دانسته اند، پذیرش گفتة دورینگ را دشوار می کند. در موسیقی دوازده مقامی قدیم ، هر مقامی دو شعبه و هر شعبه دو گوشه داشته است . شعبات مقام حسینی یکی محیّر و دیگری دو گاه بوده و محیّر نیز دو گوشه داشته که نام یکی از آن دو بسته نگار بوده است . بنابراین ، بسته نگار یکی از چهار گوشة مقام حسینی یا یکی از 48 گوشة موسیقی دوازده مقامی بوده است . جامی در رسالة موسیقی بسته نگار را مشتمل بر چهار نغمة «ح ، ی ، یب ، یج » دانسته و مخارج آن را بدین صورت نوشته است :



یج ب یب ج ی ج ح



(ملاّ ح ، ص 67).

یعنی دو فاصلة مجنّب و یک فاصلة بقیّه . برگوماله در شرح اصطلاحات رسالة بهجت الروح دربارة تداوم حرکت آهنگ بسته نگار در موسیقی مقامی به استناد به همان رساله نوشته است : «بسته نگار از اولین نغمة مایه شروع شده ، به سه گاه و نهفت می رود و به مایه برمی گردد» (عبدالمؤمن بن صفی الدّین ، ص 116). فرصت شیرازی یکی گرفتن رهاوی و بسته نگار را از نمونه های اختلاف رأی پیشینیان در نامگذاری برخی مقامات به شمار آورده است (ص 16)؛ در حالی که رهاوی یا راهوی از مقامهای دوازده گانه ، و بسته نگار یکی از 48 گوشه بوده است . احتمالاً شباهت بعضی از درجاتِ دایرة مقامِ راهوی با نغمات سازندة دانگِ بسته نگار و نیز مشابهت لحنی آن دو موجب بروز این اشتباه شده است ( رجوع کنید به ملاّ ح ، همانجا).

امروزه بسته نگار در بیشتر دستگاهها اجرا می شود. در کتاب ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی (ص الف ـ ه )، تألیف معروفی ، بسته نگار در دستگاه شور (سپنتا، ص 278: در نغمة ابوعطا) بعد از حجاز، در افشاری بعد از جامه دران (نیز رجوع کنید به سپنتا، ص 279)، در سه گاه بعد از زابل (سپنتا، ص 276: زابل گبری ) و یک بار هم بعد از حاجی حسنی ، در چهارگاه بعد از زابل و یک بار هم بعد از حاجی حسنی (سپنتا، ص 274: یک بار پس از پنج مویه و یک بار پس از حاجی حسنی )، در ماهور بعد از آشور (سپنتا، ص 273: آشوراوند) و در نوا نیز بعد از آشور آمده است .

---

منابع :
(1) ساسان سپنتا، چشم انداز موسیقی ایران ، تهران 1369 ش ؛
(2) عبدالمؤمن بن صفی الدّین ، رسالة موسیقی بهجت الروح ، با مقابله و مقدمة و تعلیقات ه . ل . رابینودی برگوماله ، تهران 1346 ش ؛
(3) محمدنصیربن جعفر فرصت ، بحورالالحان ، بمبئی 1332؛
(4) موسی معروفی ، ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی ، تهران 1374 ش ؛
(5) حسینعلی ملاّ ح ، «شرحی بر رسالة موسیقی جامی »، مجلة موسیقی ، دورة 3، ش 106 (شهریور و مهر 1345)؛


(6) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bastanega  r" (by J. During).

/ حسینعلی ملاّ ح /