بزرگمهر بُختَگان ، در متون و روایات افسانه ای ، وزیرِ خسرواول انوشیروان (حک :531 ـ 578 میلادی ). مسعودی (ج 1، ص 318 به بعد) به اشتباه ، بزرگمهر را وزیر خسرو پرویز (خسرو دوم ـ حک :590 ـ 628 میلادی ) دانسته (همین مطلب در شاهنامه ، ج 9، ص 136، بیت 2145 ( به صورت برزمهر ) ) و سبب مرگ او را به هواداریش از مانویت نسبت داده است . منابع فارسی و عربی او را به برخورداری از خرد استثنایی و تدبیرهای حکیمانه وصف کرده اند. نام او در پهلوی وُزُرگمِهر بُختَگان بوده که در عربی ، ابوزَرجْمِهر، بُزُرجْمهر یا بوزُرجمهر شده ، و فردوسی به صورت بوزُرجمهر ( در برخی چاپها : بوذرجمهر ) به کار برده که ظاهراً با وزن شاهنامه تناسب بیشتری دارد. در اَیادگارـ ی ـ وُزُرگمهر ، از بزرگمهر به عنوان اَرْگْبِد ( فرمانده قلعه یا رئیس گردآورندگان مالیات در ایران عهد اشکانی و ساسانی ) و رئیس خواجگان محلة انطاکیه در تیسفون یاد شده است ( > تاریخ ایران کمبریج < ، ج 3، ص 710). روایات افسانه واری از وزارت او در شاهنامه (ج 8، ص 110 به بعد)، غُرَر ثعالبی (ص 619 به بعد) و مروج الذهب مسعودی (همانجا) آمده است . به گفتة فردوسی (ج 8، ص 116ـ146) و ثعالبی (همانجا) بزرگمهر دانش آموزی جوان بود که از مرو به دربار خسرو اول خوانده شد تا خواب شاه را تعبیر کند. تعبیر او درست در آمد و از آن پس بخت به او رو کرد؛
مشاور شاه شد و به وزارت رسید و در شورای هفتگی سلطنتی در کنار او بر مسند افتخار می نشست . هنگامی که حکیمان هندوستان ، برای آزمودن هوش حکیمان ایران ، شطرنج را با خود آوردند، بزرگمهر رمزِ بازی آن را کشف ، و خود بازی نرد را نیز اختراع کرد که شگفتی حکیمان هندوستان را برانگیخت ( وزارشن ـ ی ـ چترنگ ، در > متون پهلوی < ؛
فردوسی ، ج 8، ص 206ـ216؛
ثعالبی ، ص 622ـ 625). مع ذلک روزی خسرو گمان برد که بزرگمهر می خواسته در خواب به او جواهری بخوراند. بنا به خرافة پزشکی آن زمان ، بلعیدن جواهر سبب تنقیة بدن می شد. شاه وزیر را زندانی کرد و او در زندان بینایی خود را از دست داد. با این حال ، هنگامی که فرمانروای روم حکیمان ایران را به گشودن راز دُرج جواهر در بسته ای فراخواند، بزرگمهر بود که راز را کشف کرد و بار دیگر مشمول بخشش و توجه شاه شد (فردوسی ، ج 8، ص 255ـ266؛
ثعالبی ، ص 633ـ636). فردوسی و ثعالبی به مرگ بزرگمهر اشاره نکرده اند.

فردیناند یوستی (ذیل مدخل ) بزرگمهر را همان بُرْزمهر می داند که دبیر خسرو اول بود و بعدها به دستور هرمز چهارم (حک :578 ـ590 میلادی ) محکوم به مرگ شد. یوستی بر آن بود که ممکن است نام برزویة طبیب کوتاه شدة بزرگمهر باشد، اما مدعی نبود که برزویه با بزرگمهر و برزمهر یکی بوده است .

آرتور کریستن سن (1930؛
همو، 1944، ص 57 ـ 58)، استدلال می کند که چون در منابع روم شرقی و ارمنی همعصر و نیز در آثار طبری ، ابن قتیبه و حمزة اصفهانی ـ که همه از خداینامگ پهلوی استفاده کرده اند ـ از بزرگمهر سخن نرفته است ، باید گفت که در واقع ، این شخص همان برزویة طبیب بوده است . به استدلال او، احتمالاً برزویه مخفف بُرزمهر بوده و بدخوانده شدن نسخة پهلوی سبب شده است تا برزمهر در عربی بزرجمهر نوشته شود. اساس استدلال کریستن سن بر دو رسالة پهلوی قرن سوم : ایادگار وزرگمهرـ ی ـ بختگان و وزارشن ـ ی ـ چترنگ استوار است که گاهی به بزرگمهر نسبت داده می شود. نام وزرگمهر در این دو رساله دیده می شود و به عقیدة کریستن سن ، این نام حرفنگاشتة پهلوی بزرجمهر عربی است . او بر این گمان است که بعدها، این رساله ها به فارسی برگردانده شده و فردوسی در سرودن شاهنامه از آنها بهره برده است ، و در آن مآخذ، وزرگمهر به بزرگمهر تبدیل شده است .

قراینی وجود دارد که این رساله ها، در عین تألیف شدن در دورة اسلامی ، برپایة آثار ساسانی ـ و نه عربی ـ نوشته شده اند. وانگهی از نظر زبانشناسی کاملاً بعید است که وُزرگمهر شکل بازساختة صورتی عربی از این کلمه باشد. اینکه طبری ، حمزة اصفهانی و دیگر مورخان به بزرگمهر اشاره نکرده اند نمی تواند دلیل آن باشد که در منابع پهلوی ، مانند خداینامگ نیز ذکری از او نباشد؛
زیرا این مورخان از منابع یاد شده نسبتاً کم استفاده کرده اند. فردوسی و ثعالبی در جاهایی از آثارشان نام بزرگمهر را آورده اند که نمی تواند برگرفته از آن دو رساله باشد؛
بعلاوه در آثار ابن ندیم ، مسعودی و دیگران نیز این نام دیده می شود.

وجود حکایتهایی دربارة بزرگمهر در شاهنامه و غرر حاکی از آن است که فردوسی و ثعالبی آنها را از شاهنامة منثور ابومنصور ـ که در اصل ترجمة فارسی خداینامگ بوده ـ برگرفته اند. گرچه بسیاری از شباهتهای میان شاهنامة فردوسی و دو رسالة پهلوی ، بخصوص داستانهایی دربارة شطرنج و برخی اندرزهای خردمندانة بزرگمهر، از احتمال وجود منشأ مشترکی نشان دارد. لیکن وجود اختلافهای اساسی را می توان گواه آن دانست که حماسة فردوسی از ترجمة فارسی آن رساله ها گرفته نشده است . شاید این اختلافها نمایندة آن باشد که بسیاری از داستانها و حکایتهای رایج ، برای مقاصد ادبی ، از خداینامگ اقتباس شده و از آن طریق در شاهنامه راه یافته است ؛
و حال



آنکه مواد خام آن ، به صورت دقیقتر، در رساله ها نقل شده است . از مقایسة سایر متنهای پهلوی موجود، مانند ایادگارـ ی ـ زریران و کارنامگ ـ ی ـ ارتخشیرـ ی ـ پاپکان با شاهنامه و ترجمة عربی خسرو اُد ریدَگ از پهلوی در غرر (ص 705ـ711) این فرضیه تقویت می شود.

شواهد موجود ظاهراً گویای آن است که بزرگمهر وزیر، برزویة طبیب نبوده بلکه احتمالاً همان بُرزمهر دبیر بوده است که به فرمان هرمز چهارم ، پسر و جانشین خسرو اول ، به مرگ محکوم شده است (فردوسی ، ج 8، ص 319، بیت 67). احتمالاً اعدام او منشأ پیدایی حکایتی دربارة خشم شاه شده است که مسعودی ، فردوسی و ثعالبی به صورتهای گوناگون نقل کرده اند. در شرح پادشاهی خسرو اول که در آثار فردوسی و ثعالبی آمده ، شاه نامور به دادگری ، بزرگمهر را می بخشد. در روایت مسعودی ، بزرگمهر وزیر خسرو دوم است . و راوی نیازی ندیده است که از بازگویی اعدام بزرگمهر خودداری کند.

دربارة منشأ نام بزرگمهر، امکان بدخوانده شدن نوشتار پهلوی برزمهر، محققاً منطقی است . احتمال دیگر، آن است که جزء اول وُزُرگ فْرَمَدار (لقب وزیر بزرگ در اواخر دورة ساسانی رجوع کنید به نولدکه ، ص 111؛
کریستن سن ، 1944، ص 114 ـ 115) با جزء دوم برزمهر ترکیب شده باشد.

افزون بر دو رسالة پهلوی که یاد شد، تألیف ظفرنامه را نیز به بزرگمهر نسبت داده و گفته اند که ابن سینا آن را به فارسی برگردانده است (چاپ غلامحسین صدیقی ، تهران ، بی تا.). اندرزهایی که در این اثر آمده با آنچه در ایادِگار ـ ی ـ وزرگمهر بختگان ذکر شده عملاً یکسان است یا اندکی اختلاف دارد. اندرزهایی نیز که در جاویدان خرد ابن مِسکُویه (مسکَوَیْه ) به بزرگمهر نسبت داده شده ، همین وضع را دارد. از کتاب الزَبَرج (یا البِزیدَج ؛
رجوع کنید به داج ، ج 2، ص 641) که شرحی بر آسترولوجیکا ، اثر والنس است ، و کتاب مهر آزاد و جُشْنَس (یا مهرآذر جُشْنَس ؛
رجوع کنید به ابن ندیم ، چاپ تجدد، ص 377 و داج ، ج 2، ص 739 و یادداشت ش 44) که ابن ندیم هر دو را به بزرگمهر نسبت داده است (چاپ فلوگِل ، ص 269، 315) اثری در دست نیست . علاوه بر اینها، بسیاری از داستانها و اندرزهای منسوب به بزرگمهر در متنهای فارسی و عربی آمده و کریستن سن برخی از آنها را ذکر کرده است (1930) نویسندگان دیگری مقدمة کَلیلَه و دِمنَه و حتی ترجمة کامل آن را به بزرگمهر (نه برزویه ) نسبت داده اند، اما گواهی بر این ادعا موجود نیست .

در واقع ، ممکن است که بزرگمهر بعضی از آثار یاد شده را نگاشته باشد اما انتساب بیشتر متون پهلوی ، بویژه نوشته های ادبی ، به او چندان سست است که نمی توان به آن اعتماد کرد. در تجدید نظرهای بعدی ، معمولاً نام نویسندگان تغییر یافته و کلمات قصار واحد، به حکیمان مختلف نسبت داده شده است ؛
همان سان که رباعیهای به اصطلاح «سرگردان » به سرایندگان مختلف ایرانی نسبت داده شده است .

---

منابع :
(1) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ فلوگل ، لایپزیگ 1871ـ1872؛
(2) همان ، چاپ رضا تجدد، تهران 1350؛
(3) بزرگمهر، اندرزنامة بزرگمهر حکیم ، ترجمة ف .آبادانی ، اصفهان 1350 ش ؛
(4) محمدعلی تربیت ، «بزرگمهربن بختگان »، گنجینة معارف ، سال 1، ش 6 (1301 ش )، ص 1ـ11؛
(5) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، تاریخ غرر السیر : المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم ، چاپ زتنبرگ ، پاریس 1900، چاپ افست تهران 1963؛
(6) محمد طاهری شهاب ، «خزانة حکمت در آثار و احوال بزرگمهر»، سالنامة کشور ایران ، ج 11(1335ش )، ضمیمه ، ص 1ـ46؛
(7) ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامة فردوسی : متن انتقادی ، مسکو 1963ـ1971؛
(8) جلال متینی ، «ترجمة منظوم دیگری از یادگار بزرگمهر»، ایران نامه ، سال 5، ش 1 (پاییز 1365)، ص 115ـ142؛
(9) محمد جعفر محجوب ، «بزرگمهر دانای ایرانی »، ایران آباد ، سال 1، ش 7 (مهر 1339)، ص 33ـ 38؛
(10) علی بن حسین مسعودی ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، چاپ شارل پلا، بیروت 1965ـ1979؛
(11) ماهیار نوابی ، «یادگار بزرگمهر»، نشریة دانشکدة ادبیات تبریز ، سال 11، ش 3 (پاییز 1338)، ص 303ـ333؛


(12) The Cambridge history of Iran , vol.3, Cambridge 1983;
(13) A. Christensen, L'Iran sous les Sassanides , Copenhagen 1944;
(14) idem, "Le sage Buzurj § mihr", Acta Orientalia , 8 (1930), 18-128;
(15) EI 2 s.v. "Buzurgmihr" (by H. Massإ);
(16) Ferdinand Justi, Iranischen Namenbuch , Marburg 1895;
(17) T. Nخldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, aus der arabischen Chronik des Tabari دbersetzt , Leiden 1879;
(18) The Pahlavi texts contained in the codex MK , ed. J. M. Jamasp-Asana, Bombay 1897-1913;
P. D. B. Sanjana, Ganje sha  yaga  n, Bombay 1885.

/ جلال خالقی مطلق ( ایرانیکا ) /