responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1261

 

بَزّاز ، عبدالرحمان ، (1331ـ1393/ 1291ـ1352ش ) حقوقدان ، سیاستمدار و نویسندة عراقی . در بغداد به دنیا آمد و پس از طی دورة دبستان و دبیرستان به دانشکدة حقوق بغداد رفت و در 1313 ش از آنجا فارغ التحصیل شد. سپس به لندن رفت و مطالعات حقوقی خود را در 1317 ش در دانشکدة کینگ دانشگاه لندن تکمیل کرد و انجمن دانشجویان عرب را در انگلستان تأسیس کرد. پس از بازگشت به عراق عضو «جمعیة الجوال العربی » شد که به ظاهر جمعیت سیاسی طرفدار آلمان بود. این جمعیت در 1320 ش منحل شد و به دنبال آن ، بزاز به علت حمایت از شورش رشید عالی برضد بریتانیا، توقیف و روانة زندان گردید. عراق نیز دوباره به اشغال بریتانیا درآمد. بعد از جنگ جهانی دوم ، از زندان آزاد و به سمت ریاست دانشکدة حقوق بغداد گماشته شد و فعالیت سیاسی خود را از سرگرفت . در 1336 ش به سبب اعتراض به تجاوز انگلستان ، فرانسه و اسرائیل به مصر، از کار برکنار شد، اما به دنبال انقلاب 24 تیر 1337 دوباره به سمت ریاست دانشکدة حقوق گماشته شد ( > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ، واژه ؛ عنایت ، 1356، ص 252). فعالیتهای بزاز به هواداری از جنبش پان عرب دوباره باعث برخورد او با دولت جدید به رهبری عبدالکریم قاسم شد. پس از سرکوب شدن شورش 1338 ش بازداشت و شکنجه شد. بعد از آزادی ، به مصر رفت و به سمت ریاست مطالعات عرب در اتحادیة عرب گماشته شد. او بعد از کودتای عبدالرحمان بزاز نظامی و سرنگونی

حضور جدّی بزاز در صحنة سیاست عراق از این زمان یعنی پس از کودتای سرهنگ عبدالسلام عارف در 1342 ش ، که به عقب نشینی حزب بعث از صحنة سیاست انجامید، آغاز می شود. عبدالسلام عارف ، رئیس جمهور و دوست نزدیک بزاز ابتدا او را به عنوان سفیر در جمهوری متحدة عربی و سپس در انگلستان گماشت . در 1342ـ1344 ش به عنوان دبیرکل سازمان کشورهای صادرکنندة نفت اوپک انتخاب شد ( > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ، همانجا). در 23 تیر 1343 به معاونت عارف عبدالرزاق ، اولین نخست وزیر پس از کودتا، گمارده شد (عانی ، ج 1، ص 341ـ342). در همان سال ، عارف عبدالرزاق ، در غیاب عبدالسلام عارف که همراه بزاز در مراکش بود، دست به کودتا زد ولی موفق نشد و به مصر گریخت و در 1344 ش ، عبدالرحمان بزاز به جای او نخست وزیر گردید. در نظام جمهوری عراق ، بزاز نخستین شخصیت سیاسی غیرنظامی بود که در رأس هیئت دولت قرار می گرفت ( تاریخ معاصر کشورهای عربی ، ص 180؛ عانی ، ج 1، ص 342). از جمله کارهای عمدة دورة صدارت او تحکیم مناسبات با غرب و سرکوب کردها بود که فرماندهی ارتش عراق ، با موافقت رئیس جمهور و نخست وزیر، انجام داد ( تاریخ معاصر کشورهای عربی ، همانجا).

در 24 فروردین 1345، به دنبال کشته شدن عبدالسلام عارف در سانحة سقوط بالگردان (هلیکوپتر)، بزاز طبق قانون اساسی جدید عراق ، با حفظ سمت ، به جانشینی موقت او برگزیده شد. عبدالرحمان عارف ، برادر عبدالسلام عارف ، که در آن هنگام در مسکو بود، به عراق بازگشت و در انتخابات ریاست جمهوری که بزاز هم از نامزدهای آن بود، شرکت جست . بزاز اگرچه در مرحلة اول انتخابات آرای بیشتری به دست آورد، سرانجام به نفع عارف ، اعلام انصراف کرد و عبدالرحمان عارف به ریاست جمهوری عراق برگزیده شد (عانی ، همانجا). بزاز نیز دوباره نخست وزیر شد. در این دوره ، دولت در برابر کردها سیاست ملایمی پیش گرفت و بزاز برنامة دولت را برای هموار کردن راه آشتی با کردها اعلام کرد که در نتیجه نیروهای دولتی از رویارویی با کردها دست کشیدند ( تاریخ معاصر کشورهای عربی ، ص 181؛ بصری ، ص 280ـ281؛ زرکلی ، ج 3، ص 300). این اقدام ، از لحاظ آرام کردن وضع سیاسی ، نه تنها در عراق بلکه در سراسر خاورمیانه ، اهمیت بسیاری داشت . در خرداد 1345، به پیشنهاد بزاز، مقرر شد که زبان و ملیت کرد به رسمیت شناخته شود و کردها در مجلس ، هیئت دولت و نهادهای دولتی ، به نسبت جمعیت خود، مشارکت داشته باشند و نیروهای پیشمرگ کرد منحل شود. اما این توافق دیری نپایید و حزب بعث با کودتای تیر 1347 آن را لغو کرد (ایران . وزارت امورخارجه ، ص 44).

بزاز در 14 مرداد 1345، در پی فشار مخالفان و بنابه عللی از جمله وابستگی به غرب ، بیمیلی به پیگیری سیاست توافق با عناصر وحدت طلب ، و برکنار کردن افسران بلندمرتبه از امور حساس ، ناگزیر به استعفا شد ( تاریخ معاصر کشورهای عربی ، ص 181ـ182).

علاوه بر حوزة عمل سیاسی ، بزاز در عرصة اندیشة سیاسی نیز فعال بود. او از طرفداران برجستة ملی گرایی عرب به شمار می آید. بزاز ضمن تبیین نظری ملی گرایی عرب ، سعی داشت به نحوی تعارض آن را با اسلام حل کند. به نظر او اسلام ، برخلاف مسیحیت و آیین بودا، در واقع ، نظامی اجتماعی با فلسفة زندگی و سازمانی از قواعد اقتصادی و حکومتی است که لزوماً با ملی گرایی عرب تعارض ندارد. او بر این باور بود که ملی گرایی بر جاذبة نژادی مبتنی نیست ، بلکه بر پیوندهای زبانی ، تاریخی ، فرهنگی ، معنوی و علایق اساسی به زندگی متکی است ، لذا با طبیعت فراگیر اسلام ناسازگاری ندارد. او معتقد بود که آنچه والیان و حکام و امرای اموی از روی تعصبات قبیله ای و نژادی انجام داده اند، با جوهر اسلام منافات دارد. با وجود این ، ناتوانی بزاز در اقناع منتقدان ، موجب شد چنین استدلال کند که اسلام گرچه دینی جهانی است ، اما قبل از هر چیز و ذاتاً برای عربها نازل شده و خاص آنهاست ، زیرا قرآن به زبان آنان و پیامبر نیز از میان آنهاست . بزاز برای اثبات تأثیرگذاری سنن و فرهنگ عرب براسلام ، شواهدی ارائه می کند از جمله : احترام به کعبه و زیارت آن ، که سنت قدیمی عرب است ؛ حرمت نهادن به جمعه ، که عربها آن را یوم العروبة می نامیدند؛ تعدد قواعد ارث و فرائض متأثر از عقاید عرب در اسلام ، بویژه در تخصیص حق ارث به بستگان پدری و توجه به خویشان درجة اول (عنایت ، 1362 ش ، ص 200ـ202). تفاوت ملی گرایی بزاز با اندیشمندان ملی گرای اسلامی همچون رشیدرضا * در این بود که آنها فرهنگ عرب را از حیث اسلام تعریف می کردند و بزاز، برخلاف ایشان ، اسلام را دینی ملی می دانست (حورانی ، ص 308) و می کوشید اسلام را که به دیدة او نیرویی فرهنگی و سیاسی بود، با ملی گرایی سازش دهد. به نظر او ملی گرایی بدون ارزش معنوی و اخلاقی پذیرفتنی نیست . بنابراین ، بزاز نهضت سازش اسلام با ملی گرایی را بیش از رشیدرضا پیش برد (خدوری ، ص 201).

براساس همین برداشت از اسلام و ملی گرایی ، بزاز به این نتیجه رسید که وحدت اسلامی به دلیل اختلافهای جغرافیایی ، سیاسی و اجتماعی ملتهای مسلمان ، حتی اگر همسایه باشند، امکان ندارد و یا دست کم در اوضاع موجود میسر نیست . به گفتة او اگر این وحدت ممکن هم باشد، یگانگی کشورهای همزبان نسبت به آن اولویت دارد (عنایت ، 1356 ش ، ص 254).

اندیشة بزاز دربارة سوسیالیسم نیز تحت تأثیر ناصر، بویژه در دورة حضورش در مصر از 1379 تا 1383/ 1338ـ 1342 ش ، شکل گرفته بود، لاکن تجربه اش در مصر او را فقط به پذیرفتن نظریات سوسیالیستی معتدلی ترغیب می کرد که با آموزشهای اسلامی دربارة رفاه مردم سازگار بود. او گرچه با نوشته های غربی در این زمینه آشنا و از آنها تأثیر پذیرفته بود، ولی ادعا می کرد که نظریاتش بیشتر از آرای متفکران سوسیالیست مسلمان نشأت گرفته است (خدوری ، ص 184). بزاز در 1347 ش /1968، دو سال پس از کناره گیری از سیاست ، به اتهام توطئه بر ضد رژیم بعث ، دستگیر و داراییش ضبط شد. او در پایان زندگی بینایی و شنوایی خود را از دست داد و دچار فلج و بیهوشی شد. درمان او در لندن سودی نداشت و در 1350 ش در بغداد درگذشت (زرکلی ، ج 3، ص 300). آثار بزاز از این قرار است : مذکَّرات عن احکام الاراضی فی العراق (بغداد 1940)؛ الموجز فی تاریخ القانون (بغداد 1949)؛ الاسلام و القومیة العربیة (بغداد 1952)؛ مبادی اصول القانون (بغداد 1954)؛ محاضرات عن العراق (قاهره 1954)؛ هذه قومیتنا (بغداد 1955)؛ التربیة القومیة (بغداد 1956)؛ ابحاث و احادیث فی الفقه والقانون (بغداد 1958)؛ الدولة الموحدة و الدولة الاتحادیة (بغداد 1958)؛ من روح الاسلام (بغداد 1959)؛ مصیرالقومیة العربیة فی العراق (بغداد 1959)؛ صفحات من الامس القریب (بیروت 1960)؛ من وحی العروبة (قاهره 1960)؛ بحوث فی القومیة العربیة (قاهره 1962)؛ > دربارة ملی گرایی عرب < (لندن 1965)؛ نص المؤتمرالصحفی (بغداد 1966)؛ حدیث الاربعاء (بغداد 1966)؛ العراق من الاحتلال حتی الاستقلال (بغداد 1967)؛ مبادی القانون المقارن (بغداد 1967)؛ نظرات فی التربیة والاجتماع والقومیة (بغداد 1967).


منابع :
(1) ایران . وزارت امور خارجه ، بررسی اجمالی جمهوری عراق ، تهران 1355 ش ؛
(2) میربصری ، اعلام الکرد ، لندن 1991؛
(3) تاریخ معاصر کشورهای عربی ، نویسندگان : د. ر. فوبلیکوف ... ( و دیگران ) ، ترجمة محمدحسین روحانی ، تهران 1367 ش ؛
(4) مجید خدوری . گرایشهای سیاسی در جهان عرب ، ترجمة عبدالرحمن عالم ، تهران 1366 ش ؛
(5) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986؛
(6) خالد عبدالمنعم عانی ، موسوعة العراق الحدیث ، بغداد 1977؛
(7) حمید عنایت ، اندیشة سیاسی در اسلام معاصر ، ترجمة بهاءالدین خرمشاهی ، تهران 1362 ش ؛
(8) همو، سیری در اندیشة سیاسی عرب : از حملة ناپلئون به مصر تا جنگ جهانی دوم ، تهران 1356 ش ؛




(9) Encyclopedia of The modern Middle East, vol I, NewYork, 1996, s.v . "Bazzaz, Abd al Rahman" (by Ayad Qazzaz);
(10) Albert Hourani, Arabic thought in liberal age 1798-1939 ,Cambridg e 1984;
.

/ عبدالرضا شکری و محمدکاظم آسایش طلب طوسی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1261
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست