برهان جامع ، لغتنامه ای به فارسی ، از محمد کریم شقاقی گرمرودی ، معلم محمد میرزای ولیعهد، که در اواخر سلطنت فتحعلی شاه و به فرمان بهمن میرزا، فرزند عباس میرزا، تألیف شده است .

گرمرودی ابتدا دو فرهنگ برهان قاطع و جهانگیری را اساس کار قرار داده ، و از آنجا که در آنها افزونیها و کاستیهایی ، به نظرش رسیده ، برهان قاطع را تلخیص کرده است و سپس ، برای تأیید و توضیح لغات ، شواهد شعری فرهنگ جهانگیری را در حاشیة کتاب آورده ، و کنایات و استعارات متعلق به هر لغت را ذیل همان واژه نقل کرده است . او در ترتیب لغات ، ترتیب فرهنگ جهانگیری را برگزیده ، بدینگونه که ابتدا حرف دوم ، سپس حرف اول و سوم را اساس قرار داده ، و حروف را به ترتیب الفبا رعایت کرده است .

این فرهنگ حدوداً بین پنج تا شش هزار لغت دارد و شامل یک مقدمه و 29 باب است . مقدمة آن نیز یک «مدخل » و ده «طراز» دارد. در مدخل به فتحعلی شاه و ولیعهد او، محمد میرزا و مشوّق تألیف کتاب ، بهمن میرزا، و کیفیت اقدام به تألیف اشاره شده است . طراز اول در باب اطلاق واژة «پارس » بر ایران و حدود آن ؛ طراز دوم در تعداد حروف هجای عرب و عجم ؛ طراز سوم در بیان ترتیب لغات برهان جامع ؛ طراز چهارم در اقسام کلمه (اسم و فعل و حرف ) با بحثی دربارة هر یک از آنها؛ طراز پنجم در ضبط معانی حروف مفرده (در آغاز و میان و پایان ) با اظهارنظرهایی دربارة آن ؛ طراز ششم دربارة حروفی که جز به ترکیب ، معنایی ندارند (پسوندها و پیشوندها)؛ طراز هفتم در تجویز تبدیل حروف به یکدیگر؛ طراز هشتم در ضمایر؛ طراز نهم در املاء (طرز نگارش کلمات )؛ و طراز دهم در عقدِ اَنامل (رقم نویسی اعشاری ).

برهان جامع ، با به سلطنت رسیدن محمدشاه قاجار فرزند عباس میرزا (1250) به پایان رسیده و در نیمة رجب 1260، به خط میرزا رضاقلی تاریخ نویس سرابی تبریزی (نایب وزارت خارجه و برادر مؤلف )، تحریر شده است . مؤلف در هجدهم شعبان همان سال مقابلة نسخه را به پایان رسانده و کتاب زیر نظر او، در 456 صفحه و به قطع وزیری بزرگ ، در تبریز به چاپ سنگی رسیده است . در این لغتنامه ، ابیات شاهد در حواشی صفحات میان جدولها نقل شده است . دو چاپ دیگر نیز در تبریز (سال 1307) و در تهران (بدون تاریخ ) از این اثر صورت گرفته است (مُشار، ج 1، ستون 753).

---

منابع :
(1) محمد دبیرسیاقی ، فرهنگهای فارسی و فرهنگ گونه ها ، تهران 1368 ش ، ص 181ـ183؛
(2) محمد کریم بن مهدیقلی شقاقی گرمرودی ، برهان جامع ، چاپ سنگی تبریز 1260؛
(3) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355ش ؛
(4) مهدی ممتحن الدوله ، خاطرات ممتحن الدوله ، چاپ حسینقلی خانشقاقی ، تهران 1362 ش ، ص 54، 57.

/ محمد دبیرسیاقی /