بِرِنْجاسَف (به فتح یا کسر سین ) ، نامی قدیمی برای چند نوع گیاه از جنسِ آرتمیزیا و جنسهایی نزدیک به آن (خانوادة مرکّبان )، که پیشینیان خواصی درمانی برای آنها ذکر کرده اند.

واژگان . برنجاسف (نیز به صورتِ بلنجاسف در بعض منابع ) معرّبِ «برنجِ اَسْپ /اَسْبِ» فارسی است (ابن مَیمون ، تعلیقات مایرهوف ، ش 63، ص 35؛
شرح لکتاب دیاسقوریدوس ، ج 2، ترجمه و شرح دیتریش ، ش 107، ص 466ـ469؛
نیز رجوع کنید به ابوریحان بیرونی ، ش 146، ص 106ـ 107 : برنجِ اَسْف = «اَرُزّ الخَیل »). نامهای دیگری که در بعض مآخذ قدیم دورة اسلامی برای برنجاسف یا گونه های نزدیک به آن یافت می شود اینهاست : اَرْطامیسیا / اَرْطاماسیا (و صورتهای ممسوخ دیگر)، معرّبِ آرتمیسیا ی یونانی ؛
شَواصِرا ، معرّبِ ¦ ra ¤ vas ¦ u § s ی سُریانی (ای . لُو ، ج 1، ص 384ـ385)؛
مِسْک الجِنّ (ابن میمون ، متن عربی ، ش 63، ص 10؛
در ابن بیطار، ج 3، ص 73 : مسک الجن = شواصرا = «یکی از انواع بلنجاسف » = بُطْرُس ( کذا؛
منظور، botrus/botrys یونانیِ مذکور در دیسقوریدوس است که دانشمندان آن را کِنوپُدییُم بُتریس ، گیاهی متفاوت با انواع آرتمیزیا و از خانوادة دیگری ، دانسته اند؛
رجوع کنید به ترجمة انگلیسی عُبَیثران مفردات دیسقوریدوس ، ش 130، ص 360 ) )؛
شویلا (واژة عربی ؟ ابن بیطار، ج 3، ص 73؛
انصاری شیرازی ، ص 55 ـ 56؛
در انطاکی ، ص 311 : شویله )؛
قَیْصوم / قَیْسوم ، واژة عربی (= گونه ای برنجاسف ؛
رجوع کنید به دنبالة مقاله ) عُبَیثران (=قیصوم ؛
ابن میمون ، همانجا)، معرّب ممسوخ آبُرتونُن یونانی ( رجوع کنید به دنبالة مقاله ). بومادران * ، که برخی از حکمای قدیم فارسی نویس (مثلاً، حکیم مؤمن ، ص 149ـ150؛
عقیلی علوی شیرازی ، ص 213، 719ـ720) همچون معادلِ فارسی برنجاسف و قیصوم ذکر کرده اند، گیاه دیگری از همان خانواده است .

گیاهشناسی . جنسِ آرتمیزیا در حدود دویست نوع دارد ـ از جمله ، همین انواع برنجاسف ، قیصوم ، اَفْسَنْتین * ، دِرْمَنِه * ، و سبزی خوشبوی ترخون / طرخون * (د. پُدلِش ( ص 159ـ223 ) 64 نوع و هشت دورگة آن را در منطقة گیاهْ جغرافیایی فلورا ایرانیکا ( یعنی ایران ، افغانستان ، بخشی از غرب پاکستان ، شمال عراق ، جمهوریهای آذربایجان و ترکمنستان ) وصف کرده است ). از آن میان ، حکیم یونانی دیسقوریدوس (قرن اول میلادی ) چهار یا پنج گونة آن را با خواص درمانی آنها ذکر کرده ، که کمابیش به بعض منابع دارو پزشکی دورة اسلامی راه یافته است : دو گونة آرتمیزیا کامپستریس و آ. وولگاریس در ذیل آرتمیسیا (ترجمة قدیم عربی به نقل ابن بیطار، ذیل برنجاسف ، ج 1، ص 85ـ86؛
ترجمة انگلیسی مذکور، ش 127، ص 357)، گونة دیگری ، آرتمیزیا آبرُتانُم ، در ذیلِ آبروتونُن مذکور (در ترجمة عربی به نقل ابن بیطار، ذیل قیصوم ، ج 4، ص 41؛
ترجمة انگلیسی ، ش 29، ص 262)، و نوع دیگری در ذیلِ آمبروسیا (ترجمة انگلیسی ، ش 129، ص 360؛
در ترجمة عربی ، به نقل ابن بیطار ( ج 1، ص 55ـ56 ) ، به صورت مغلوط اَمْروسیا ؛
و به صورتِ اَمْبُروشیا در شرح لکتاب دیاسقوریدوس ، ج 1، ش 108، ص 108)، که احتمالاً آمبرُزیا ماریتیما ، گیاه مشابهی از خانوادة مرکّبان است ( رجوع کنید به تعلیقات ل . لُکلر بر ترجمة فرانسوی ابن بیطار، ج 1، ش 147، ص 134، زیرنویس ؛
شرح لکتاب دیاسقوریدوس ، ج 2، ترجمه و شرح دیتریش ، ش 108، ص 469).

دیسقوریدوس دو گونه قیصوم (= آبرُتونُن ) تشخیص داده است : نَر و ماده . دانشمندان غربی اتفاق نظر دارند که گونة نر قیصوم ، آرتمیزیا آبرُتونُمِ مذکور است ، اما در بارة گونة مادة آن اختلاف نظرِ بسیار وجود دارد ( رجوع کنید به تعلیقات لکلر، ذیل قیصوم ، ج 3، ص 124ـ125؛
نیز رجوع کنید به حکیم مؤمن ، ص 149، که تفاوت گیاهشناختی برنجاسف و قیصوم را به تشخیص خود وصف کرده است ).

خواص درمانی . خلاصه ای از خواص درمانی که دیسقوریدوس برای برنجاسف و قیصوم ذکر کرده چنین است : 1) برنجاسف : گیاهی است درختچه مانندْ شبیه به افسنتین ... همة گونه های آن «مسخّن » (گرم کننده ) و «ملطّف » (نرم / لطیف کننده )اند. نشستن در آب مطبوخِ آن ، ادرار طمث ، و اسقاط جنین و مشیمه می کند؛
برای درمان آماسِ زهدان ، خُرد کردن سنگ ( گُرده و مثانه ) و رفع اِحتباسِ بول ... سودمند است ( رجوع کنید به ابن سینا، کتاب دوم ، ج 1، ص 267، که می افزاید : برنجاسف در درجة اول سرد و تر است ؛
نَطول ( = کُمپرس گرم ) و ضماد آن برای درمان سردرد و ( استنشاق آب جوشاندة ) آن برای رفع زکام و گرفتگی بینی سودمند است ؛
نیز رجوع کنید به انطاکی ، ص 104، که برنجاسف را نوعی از قیصوم و نزدیک به افسنتین دانسته و، بالتّبَع ، بعض خواص این دو را جزو خواص برنجاسف آورده است ؛
نیز رجوع کنید به عقیلی علوی شیرازی ، ص 213ـ214). 2) قیصومِ «نَر» : خوردن دانه های آب پَز یا خامِ کوبیدة آن برای درمان نَفَسْتنگی ، پارگی ماهیچه ها، عِرق النَّسا (= سیاتیک )، عُسر البول و احتباس الطمث سودمند است ؛
خوردن آن با یک نوشابه ، پادزهر سمهای کُشنده بویژه زهر رُتیل و عقرب است ؛
گسترش یا تدخین برگهای آن در اتاق حشرات و دیگر جانوران موذی را می راند؛
ضماد آن با بِهِ (= سَفَرجَلِ) پخته یا نان ( بر پشت چشم ) آماسهای گرم چشم را درمان می کند. در بارة قیصوم ، ابن سینا (کتاب دوم ، ج 1، ص 424) مطالب تازة بیشتری دارد، مثلاً : طبع آن در درجة اول گرم و در درجة سوم خشک است ؛
ضماد سوختة آن ، بویژه با روغن کرچک یا زیتون ، داء الثعلب را درمان می کند؛
پُختة آن با بعض روغنهای «مسخّن » برای رویاندنِ موی ریش سودمند است ؛
طبیخِ آن سنگ گُرده و مثانه را خُرد می کند؛
ضماد با طبیخِ آن محلّل آماسهای بلغمی و آماسهای سفت و سخت است (نیز رجوع کنید به هروی ، ص 251ـ252؛
برای ترجمة عربی گفته های جالینوس ( قرن دوم میلادی ) دربارة قیصوم رجوع کنید به رازی ، ج 21، بخش 1، ش 636، ص 271ـ273).

---

منابع :
(1) ابن بیطار، الجامعِ لمفردات الادویة والاغذیة ، بولاق 1291؛
(2) ابن سینا، القانون فی الطب ، بولاق 1294؛
(3) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب الصیدنة فی الطب ، چاپ عباس زریاب ، تهران 1370 ش ؛
(4) علی بن حسین انصاری شیرازی ، اختیارات بدیعی : (قسمت مفردات )، چاپ محمدتقی میر، تهران 1371 ش ؛
(5) داودبن عمر انطاکی ، تذکرة اولی الالباب و الجامع للعجب العجاب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1411/1991؛
(6) محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن ، تهران ( تاریخ مقدمه 1402 ) ؛
(7) محمدبن زکریا رازی ، کتاب الحاوی فی الطب ، حیدرآباد دکن 1374ـ1390/1955ـ1971؛
شرح لکتاب

(8) دیاسقوریدوس فی هیولی الطب ، وضعه مولف مجهول فی نهایة القرن السادس الهجری ، حقّقه و نقله الی اللغة الالمانیّة و علّق علیه ألبرت دیتریش ، گوتینگن 1988؛
(9) محمدحسین بن محمدهادی عقیلی علوی شیرازی ، مخزن الادویة ، کلکته 1844، چاپ افست تهران 1371 ش ؛
(10) موفق بن علی هروی ، الابنیة عن حقایق الادویة ، تصحیح احمد بهمنیار، چاپ حسین محبوبی اردکانی ، تهران 1346 ش ؛


(11) Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides , tr. John Goodyer, 1655, ed. R.T. Gunther, Oxford 1934;
(12) Flora Iranica , ed. Karl Heinz Rechinger, Graz 1963-;
13- Ibn Bayt ¤ a ¦ r, Traitإ des simples , tr. Lucien Leclerc, Paris 1877-1883;
(14) Immanuel Lخw, Die Flora der Juden , Wien 1924-1934;
(15) Maفmonide, S § arh ¤ asma ¦ ' al-`uqqa ¦ rشرح أسماءالعُّار (L'explication des noms de drogues) , un glossaire de matiةre mإdicale..., tr. & ed. Max Meyerhof, Cairo 1940;
(16) D.Podlech et al., Compositae VI: Anthemideae (= Flora Iranica ,ed. K. H. Rechinger, no. 158, Graz 1986).

/ هوشنگ اعلم /