بِرگِشترسر ، گوتهلف ، خاورشناس آلمانی و پژوهشگر در زبانهای سامی و ترک شناسی و علوم اسلامی . وی در 1886 در اوبرلازو ، حومة پلاون از توابع ساکسن آلمان ، به دنیا آمد. در دانشگاه لایپزیگ از اگوست فیشر زبان عربی آموخت و در 1912 خود به مقام استادی این دانشگاه رسید. برگشترسر در ادامة پژوهشهای مقدماتی خود در لهجة نوین سوری ، برای نخستین بار، در 1914، به شرق مسافرت ، و از آناطولی ، سوریه ، فلسطین و مصر دیدن کرد. در 1915، در استانبول و برلین با سمت استادی ، به تدریس پرداخت . در 1919، پس از مرگ فردریک شوالی در دانشگاه کونیگسبرگ جانشین وی شد، و در همین سال ادامة پژوهش نولدکه در تاریخ قرآن بر عهدة او نهاده شد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). برگشترسر در فاصلة 1922 تا 1923، در دانشگاههای برسلاو و هایدلبرگ تدریس می کرد؛ و از 1926 تا هنگام مرگ نابهنگامش ، کار تدریس را در دانشگاه مونیخ ادامه داد. سرانجام در 16 اوت 1933 در 47 سالگی ، به هنگام کوهنوردی در کوهستان واتسمن در آلپ ، سقوط کرد و درگذشت .

آثار . با مرگ ناگهانی او کارنامه ای براستی سرشار در زمینه های مختلف خاورشناسی درهم پیچید. از مهمترین زمینه های آثار وی قرآن پژوهی است . برگشترسر رسالة دکتری خود، > حروف نفی و استفهام و مانند آن در قرآن < ، را، نه از دیدگاه پژوهشهای دینی و تاریخی بلکه از جنبة دستوری ، به آن اختصاص داده و آن را «رساله ای در دستور تاریخی زبان عربی » نامیده است . این کتاب از نظر روش تحقیق ، نمونه ای ناب با این ویژگیهاست : بیشترین جامعیت در موضوعی محدود، استفاده از آمار برای هرگونه نتیجه گیری ، و باریک بینانه ترین توجه به تمام ویژگیهای زبان در مقام ترجمه .

با درگذشت شوالی ، که پیش از برگشترسر عهده دار کرسی استادی بود، ادامة کار چاپ دوم تاریخ قرآن نولدکه برعهدة برگشترسر قرار گرفت . گرچه تا انتشار نخستین جزوه از جلد سوم هفت سال به درازا کشید، نتیجة کار نگارشی کاملاً تازه و جامع از تاریخ قرآن بود. کار برگشترسر دستاورد نبوغ آمیز نولدکه را بشایستگی استمرار بخشید. برگشترسر سالهای دراز، مصالح کارش را، که در برخی موارد باید شخصاً آن را فراهم می آورد، یکایک بررسی می کرد و در راه دست یابی به بهترین و کهنترین مآخذ، از هیچ رنج و هزینه ای نمی هراسید.

> درآمدی بر زبانهای سامی < ، ثمرة درسهای برگشترسر است که در آن ، دانش سامی شناسی را به گونه ای جامع شناسانده است . او در نخستین بخش این کتاب ، به یکایک زبانهای سامی پرداخته و برای هر کدام متنی برجسته ، به عنوان نمونه ، به زبان اصلی (با الفبای فرنگی : آوانوشتی ) همراه با ترجمة آلمانی ، آورده است . از مهمترین تحقیقات اوست : پژوهشی در باب > «کتاب اللاماتِ احمدبن فارس » < و نگارش مقاله هایی دربارة طبقات قاریان و قرائتهای قرآن . وی با همکاری جِفْری ، به تهیة مقدمات تدوین روش نقد متن برای قرآن همت گماشت و حتی توانست علاقه و حمایت فرهنگستان علوم بایِرْن را به برنامة خود جلب کند و مرکز پژوهشهای خویش را در آنجا مستقر سازد که پس از مرگش ، همکار او اُ. پرتسل ، آن را ادامه داد.

شمار آثار برگشترسر در فقه ، کمتر و دارای سرشتی دیگر است و بیشتر جنبة اصولی دارد. چنانکه در مقالة > «آغاز پیدایش و سرشت اندیشة فقهی در اسلام » < نتیجه می گیرد که «موشکافی در فروع عملی » غالباً از هر مرزی فراتر می رود؛ و می گوید: «ممکن است چنین به نظر آید که این ویژگی در فقه زاییدة تأثیرپذیری آن از نظامهای حقوقی پیشین باشد،... اما چنین نیست و مانعی ندارد که همچون دستور زبان ، موشکافی در فروع را نیز ذاتی اسلام بدانیم .» مخالفت با «مقایسة نظامهای حقوقی » با یکدیگر در جستجوی عامل بیگانة تأثیرگذار، و نیز اعتقاد بدین نکته که هر پدیدة فرهنگی را باید نخست در چارچوب خود آن پدیده دریافت ، از نشانه های بارز اندیشة برگشترسر است . او این نگرش خود را از این هم روشنتر در مقالة دیگرش > «دربارة روش پژوهش در فقه » < بیان کرده است . پس از مرگ برگشترسر، سنت او را یوزف شاخت با تکیه بر یادداشت و اوراق به جامانده از وی ادامه داد.

برگشترسر به عنوان کارشناس زبردست زبانهای کهن ، به پژوهشهای علمی دربارة یونان باستان نیز ارجی والا می نهاد و علاقه ای سرشار به میراث عهد باستان در دوران اسلام نشان می داد. او در این زمینه نه تنها همچون کارل هاینریش بکر یا هانس هاینریش شدر به بیان کلیاتی در این زمینه بسنده نکرد، بلکه با پژوهشهای زبان شناسانة متعدد، شالوده ای کاملاً نوین برای تحقیق در این رشته ریخت و به اقتضای گرایش ژرفش به علوم طبیعی ، به متون عربی جالینوس ، بقراط و تئوفراستوس و نیز مترجمان آثار آنان ، چون حنین بن اسحاق ، روی کرد و همان راهی را که در پژوهشهای قرآنی و فقه می پیمود پیش گرفت و از کاوش و بررسی در هر متن به روابط عمدة حاکم بر زمینة آن رسید.

برگشترسر با جدیدترین تحولات جهان اسلام نیز آشنا بود و در مقاله ای اندیشه های نوگرایانة محمد عبده و عقاید ضیاء گوک آلْپ را بررسی کرده است . با وجود علاقة شدیدی که برگشترسر به زبان ترکی ، چه به لحاظ دستوری و چه به لحاظ ادبی داشت ، در این زمینه جز با یک مقاله به میدان نیامد. اما گواه استادی او نقدهای گستردة وی از جمله بر کتابهای دستور زبان ترکی دنی و وایل است .

آشنایی برگشترسر با زبان فارسی ، البته کمتر و در حد نیازهای تدریسی و تحقیقی وی بود.

برگشترسر در نقدها و تصمیمات خود نقد منطقی و بجا و در بسیاری از جاها انتقاد تند و طردکننده را با رهیافتی تازه و پیشنهادی سازنده پیوند می دهد. به عنوان چند نمونة برجسته ، می توان از مقالات او دربارة منابع ارشاد یاقوت ، و تجارب الامم مسکویه نام برد. برگشترسر با همکاری ف . بُل و پس از درگذشت او با همکاری اُ.رِگِن بوگِن نشریه ای به نام > شرق و عهد باستان < منتشر می کرد و چند سالی نیز سرپرستی بخش علوم سامی شناسی و اسلامی > نشریة ادبی خاورشناسی < را برعهده داشت .

چنین می نماید که کانون مرکزی استعداد شگفت برگشترسر ذوق ادبی بسیار لطیف و سرشار او بود. او در برخورد با یک متن عربی ، عبری ، ترکی ، سریانی و حتی فرانسوی یا انگلیسی یا آلمانی پیوسته با ظرافت ، تمام ویژگیهای دستوری و بخصوص نحوی عبارت و آهنگ خاص آن را درمی یافت و به سرشت و سبک نگارش آن بدرستی پی می برد، و به عنوان یک ادیب اصیل تنها بر خود عبارت تکیه می کرد و معنای آن را کانون توجه خود قرار می داد و پیوسته توانایی آن را داشت که از سطح شرح عبارت بگذرد و در ژرفای پیوندها و تار و پود فرهنگی خاستگاه نویسندة آن متن غوطه ور شود.

برگشترسر در کنار ذوق لطیف ادبی ، استعداد شگفت انگیز موسیقایی و قدرت شنوایی حساس در تشخیص آواها داشت و این دو موهبت را، هم در بررسی گویش سوری و گردآوری ترانه های کودکانه در قاهره و هم در تنظیم اصوات تلاوت و ترتیل قرآن به کار گرفت . برگشترسر در قاهره ، نزدِ یکی از قاریان نامدار، چندی به تلاوت قرآن گوش داد و سپس آواهای او را براساس نتهای موسیقی تدوین کرد (عقیقی ، ج 2، ص 450(

بخش عمده ای از پیشرفتهای دانشگاهی و حتی بخش بزرگی از پژوهشهای علمی برگشترسر زاییدة مهارت بی مانند وی در تدریس و سازماندهی علمی بود.

مشخصة او به عنوان استاد، قدرت ارائة روش موضوع ، روش دقیق ، پایبندی شدید علمی و بلندپروازانه ترین اهداف با صبری بی پایان بود. او خود تأثیر استاد بر شاگرد را ارج می نهاد. نمونة بارز این ارجگذاری را در سخنرانی وی در بزرگداشت استادش ، اوگوست فیشر، می توان دید.

هیچکدام از پیشداوریهای ظاهری یا اجتماعی رایج نمی توانست دیدگاه او را نسبت به انسانها و پدیده ها دگرگون سازد و بارها خصائل والای خود را با همدردیهای صمیمانه و همدلیهای بیدریغ و گرم خود در لحظات سختی و گرفتاری دیگران به اثبات رسانده بود.

---

منابع :
(1) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986، ج 2، ص 143ـ144؛
(2) نجیب عقیقی ، المستشرقون ، قاهره 1980ـ1981؛


(3) J. Fدck, Die arabischen Studien in Europa , Leipzig 1955, 311-312;
Hans Ludwig Gottschalk, "Gotthelf Bergstrجsser", Der Islam , XXIV, 1937, 185-191

(4) (که تنها نوشتة جامع دربارة برگشترسر و منبع اصلی در نگارش این مقاله بوده است .)؛


(5) H. Ritter, Gotthelf Bergstrجsser (1886-1933) zum Gedجchnis , Kairo 1934;
(6) TDVIA , s.v. "Bergstrجsser, Gotthelf" (by Cengiz Kallek);
H. Zimmern, Geschichte

(7) des Qorجns , Leipzig, vol.2, 1919, IV.

برای فهرست بسیاری از مقالات برگشترسر رجوع کنید به

(8) J. D. Pearson, Index Islamicus: 1906-1955 , London 1958, Index s.v. "Bergstrجsser, G.".

/ محمد سردانی (طارمی )/