responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1006

 

بَرْقی ، ابوعبدالله محمدبن خالدبن عبدالرحمان ، از راویان و مؤلفان امامی مذهب قرن دوم و اوایل قرن سوم . نامش در کتب اربعة حدیثی شیعه ، در سلسلة رواتِ بیش از پانصد حدیث ، آمده است . ابن ندیم (ص 276) کنیة ابوالحسن را نیز برای او ذکر کرده است . بعد از اینکه محمدبن علی ، جدّ اعلای برقی از مردم کوفه ، به دلیل شرکت در قیام زیدبن علی بن الحسین به دستور یوسف بن عمر ثقفی حاکم کوفه ، دستگیر و کشته شد، عبدالرحمان همراه فرزند خردسالش از کوفه گریخت و روانة قم شد (نجاشی ، ص 76؛ یاقوت حموی ، الادباء ، ج 4، ص 132). وی در رُستاق برقْرود (محل اقامت برخی از طوایف عرب ) سکونت گزید (دربارة تعریف رُستاق رجوع کنید به قمی ، ص 57). این رستاق در کنار رستاق جاپلق و تَیمره (که بعداً به کَمَره تغییر نام داده رجوع کنید به فرهادی ، 1363 ش ، ص 660، 1365 ش ، ص 584، 588) و در نزدیکی قم قرار داشته است . قمی (ص 56 ـ86) نام رستاقهای قم را، به نقل از احمدبن ابی عبداللّه برقی و دیگران ، ثبت کرده ولی برق رود در شمار آنها نیامده است . یعقوبی (ص 273) برق رود و جاپلق را در همسایگی کرجِ * ابودُلف می داند. گفته می شود که برق رود در 189 به دستور هارون الرشید از مضافات قم شد. نجاشی (ص 335) نام آن را بَرقه رود (در برخی نسخه ها برقرود)، قریه ای در حومة قم ، نوشته که خالی از مسامحه نیست (نیز در این باره رجوع کنید به یاقوت ، البلدان ، ج 1، ص 575(

محمدبن خالد در برق رود زاده شد و شهرت او به برقی از همین روست . ظاهراً وی نخستین شخصیت نامبردار علمی این خاندان است ، ولی فرزندش احمد بیش از پدر شهرت دارد ( رجوع کنید به برقی * ، ابوجعفر احمدبن محمد). گاهی برای تشخیص این دو از یکدیگر، پدر را «کبیر» و پسر را «صغیر» خوانده اند ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 10، ص 99ـ100؛ مدرس تبریزی ، ج 1، ص 251). برخی دیگر از شخصیتهای علمی این خاندان : حسن بن خالد، برادر محمد که ثقه بود و چند کتاب تألیف کرد (نجاشی ، ص 61؛ طوسی ، 1351 ش ، ص 49، ش 158؛ تستری ، ج 3، ص 155)؛ علی بن محمد بندار، نوة دختری احمد برقی ، که محدثی ثقه و از مشایخ کلینی در کافی بوده است ( رجوع کنید به خوئی ، ج 11، ص 241)؛ علی بن احمدبن عبدالله بن احمدبن محمدبن خالد از مشایخ صدوق (همان ، ج 11، ص 252، به نقل از مشیخة فقیه ). نجاشی (ص 335) نوة برادر برقی ، علی بن علاءبن فضل را نیز که فقیه بوده ، نام برده است . در نسخة چاپی رجال شیخ طوسی (ص 360) شخصی به نام «منصوربن خالد البرقی » در شمار اصحاب امام کاظم علیه السلام بدون ذکر هیچ مشخصة دیگر، معرّفی شده است که از نظر زمانی می توان او را برادر محمدبن خالدبرقی دانست ؛ ولی تستری (ج 9، ص 128) منکر وجود این نام در رجال طوسی شده است . قُهپایی نیز، که اسامی مذکور در کتب پنجگانة رجالی را گرد آورده ، این نام را ذکر نکرده است ( رجوع کنید به ج 5، ص 205، 206؛ ج 7، ص 117). در نسخه های معتبر خطی موجود نیز این اسم دیده نمی شود. به نظر می رسد که این نام در اصل «محمدبن خالد البرقی » بوده و در برخی نسخه ها تحریف شده است .

محمدبن خالد برقی ، بنا برگفتة نجاشی (ص 335)، با ابوموسی اشعری و به گفتة ابن غضائری ( رجوع کنید به قهپائی ، ج 5، ص 205) با جریر (یا حریز)بن عبدالله پیوند ولاء داشته است . تستری (ج 8، ص 164) قول نجاشی را درست تر می داند و احتمال می دهد که «محمدبن خالد الاشعریِ» مذکور در رجال نجاشی (ص 343) مؤلّف کتاب نوادر ، همین برقی باشد که شهرت اشعری را به دلیل ولاء به دست آورده است . به نوشتة نجاشی (همانجا)، نوادر را احمد پسر همین برقی روایت کرده است . او در برشماری آثار محمدبن خالد برقی کتابی به این نام به او نسبت نمی دهد ( رجوع کنید به ص 335)، اما طوسی (1351 ش ، ص 148، ش 628) فقط کتابی با این نام را از آنِ برقی می داند که راوی آن نیز احمد پسر اوست . بعلاوه طوسی کسی به نام محمدبن خالد اشعری را نام نبرده است . براین اساس ، به نظر می رسد که احتمال شوشتری درست باشد. نجاشی دربارة ابوموسی اشعری هیچ توضیحی نمی دهد. حال اگر ابوموسی اشعری همان تابعی معروف و حاکم بصره در دوران خلافت عثمان باشد، باید پیوند ولاء را پدران برقی برقرار کرده باشند، نه خود او. البته به نظر خوئی (ج 16، ص 67) ابوموسی اشعری مذکور در اینجا غیر از آن شخص معروف است .

به گمان قوی ، در پی انتقال اشعریان از کوفه به قم (در این باره رجوع کنید به قمی ، ص 240ـ 265) جد برقی قم را برای سکونت خود برگزیده و این شهر به پایگاهی برای پیروان تشیع تبدیل شده است ؛ بخصوص که در چند حدیث ، که برقی نیز برخی از آنها را با واسطه از امامان شیعه روایت کرده ، از آیندة درخشان قم و امنیت و رشد علمی آن ، همزمان با کم رونق شدن علم در کوفه ، سخن گفته شده است ( رجوع کنید به قمی ، ص 90ـ100). از کیفیّت و زمان سکونت خاندان برقی در قم اطلاعی در دست نیست ، اما قراین نشان می دهد که برقی کبیر و نسل پس از او در قم می زیسته اند. از مسافرتهای برقی و تحصیلات وی در حدیث نیز گزارشی ثبت نشده است .

شیخ طوسی (1381، ص 386، 404)، برقی را در شمار اصحاب امام رضا علیه السلام (متوفی 203) و امام جواد علیه السلام (متوفی 220) نام برده و در هردوجا تصریح کرده که وی از اصحاب امام کاظم علیه السلام نیز بوده است (نیز رجوع کنید به آقا بزرگ طهرانی ، ج 10، ص 100). این قول ، احتمال وقوع تحریف پیشین (منصوربن خالد به محمدبن خالد) را تقویت می کند. با اینهمه وی جز دو روایت که از امام جواد علیه السلام نقل کرده ، به رغم کثرت روایات ، از دو امام دیگر شخصاً روایت نکرده است (تستری ، ج 8، ص 165؛ خوئی ، همانجا). یک روایت نیز به نقل از او به امام صادق علیه السلام نسبت می دهند (کلینی ، ج 8، ص 183؛ خوئی ، ج 16، ص 58) که در آن یا واسطه ای حذف شده یا اشتباه دیگری در نقل رخ داده است . با توجه به اینکه طوسی او را از اصحاب امام هادی علیه السلام ذکر نکرده ، ظاهراً برقی روزگار آن حضرت را درک نکرده یا در سالهای آغاز امامت ایشان (سال 220) در گذشته بوده است . وی از مشاهیر حدیث ، از جمله ابن ابی عمیر، یونس بن عبدالرحمان ، فضالة بن ایّوب ، سعدبن سعد اشعری ، محمدبن سنان و حمّادبن عیسی روایت کرده و شماری از رُوات ، مثل ابراهیم بن هاشم قمی ، احمدبن محمدبن عیسی ، احمدبن محمد برقی و حسین بن سعید اهوازی از وی اخذ حدیث کرده اند (بحرالعلوم ، ج 3، ص 269ـ270؛ خوئی ، ج 16، ص 63ـ 65، 354ـ 369، ج 21، ص 218ـ220؛ نوری ، ج 3، ص 574 ؛ کشّی ، ص 546). نجاشی (ص 335) برقی را علاوه بر اشتغال به حدیث ، آگاه از تاریخ و دانشهای عرب معرفی می کند و کتابهایی در موضوعهای تاریخی و کلامی و ادبی و قرآنی به وی نسبت می دهد. ابن ندیم (ص 277) علاوه بر چند کتاب حدیثی و رجالی ، کتابی به نام البلدان (آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 145 : البلدان و المساحة ) را از تألیفات برقی و کتابی پر حجم تر را به همین نام از فرزندش احمد می داند. کتاب اخیر از مآخذ تاریخ قم (به عنوان بنیان در نسخة چاپی ، ص 20) بوده و همان است که با عناوین التبیان و التبیان فی احوال البلدان و المساحة نیز یاد می شود ( رجوع کنید به مسعودی ، ج 1، ص 13). ظاهراً هیچیک از کتابهای برقی کبیر در دست نیست و نسبت داشتن قطعی محاسن به برقی صغیر این گمان را که ابن ندیم ـ که در نسبت دادن کتابهایی از جمله محاسن به پدر، منحصر به فرد است ـ دچار اشتباه شده تقویت می کند (دربارة آثار برقی ، علاوه بر منابع مزبور رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 315 و ج 15، ص 362؛
مدرس تبریزی ، ج 1، ص 251(

وثاقت برقی را بیشتر عالمان رجالی همچون شیخ طوسی (1380، ص 386)، علاّ مه حلّی (ص 139، ش 14)، سید بحرالعلوم (ج 3، ص 270) صریحاً و برخی همچون شیخ صدوق ( رجوع کنید به مامقانی ، ج 3، ص 113) و ابن قولویه ( رجوع کنید به خوئی ، ج 16، ص 66) به طور ضمنی تأیید کرده اند؛
فقط ابن غضائری ( رجوع کنید به قهپائی ، ج 5، ص 205) و نجاشی (همانجا) او را ضعیف الحدیث خوانده اند، که این هم ناشی از روش او در اخذ و نقل حدیث ، و این ویژگی است که در میان حدود چهل راوی از برخی افراد متهم به کذب یا افراد توثیق نشده ، مانند عَمْروبن شَمِر، قاسم بن عروه ، اسماعیل بن سَهل نیز روایت کرده و به روایات مرسل اعتماد ورزیده است . به دلیل همخوان نبودن عبارت نجاشی و ابن غضائری با توثیق شیخ طوسی و دیگران ، در بیشتر کتب رجالی دربارة وثاقت برقی بتفصیل بحث شده است ( رجوع کنید به مامقانی ، ج 3، ص 113ـ114؛
خوئی ، ج 3، ص 141، ج 13، ص 108، ج 14، ص 26ـ30، ج 16، ص 64ـ67؛
نوری ، ج 3، ص 574).


منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ رضا تجدد، تهران ( تاریخ مقدمه 1393/1973 ) ؛
(3) محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم ، رجال السید بحرالعلوم : المعروف بالفوائدالرجالیة ، چاپ محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم ، تهران 1363 ش ؛
(4) محمدتقی تستری ، قاموس الرجال ، تهران 1379ـ 1391؛
(5) ابوالقاسم خوئی ، معجم رجال الحدیث ، بیروت 1403/ 1983؛
(6) محمدبن حسن طوسی ، رجال الطوسی ، نجف 1380/ 1961؛
(7) همو، الفهرست ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف 1356/1937، چاپ افست قم 1351 ش ؛
(8) حسن بن یوسف علاّ مه حلّی ، رجال العلامة الحلی ، نجف 1381/1961، چاپ افست قم 1402؛
(9) مرتضی فرهادی ، «جغرافیای تاریخی کمره »، آینده ، سال دهم ، ش 10ـ11 (دی ـ بهمن 1363)، سال دوازدهم ، ش 9ـ10 (آذر ـ دی 1365)؛
(10) حسن بن محمد قمی ، کتاب تاریخ قم ، ترجمة حسن بن علی قمی ، چاپ جلال الدین طهرانی ، تهران 1361 ش ؛
(11) عنایة الله قهپائی ، مجمع الرجال ، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی ، اصفهان ( 1347 ش ) ؛
(12) محمدبن عمر کشّی ، اختیار معرفة الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد 1348 ش ؛
(13) محمدبن یعقوب کلینی ، الکافی ، چاپ علی اکبر غفاری ، بیروت 1401؛
(14) عبدالله مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، نجف 1349ـ1352؛
(15) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
(16) علی بن حسین مسعودی ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، مصر 1384ـ 1385/ 1964ـ1965؛
(17) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407؛
(18) حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل ، تهران 1318ـ 1321/ 1900ـ1940؛
(19) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(20) همو،معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
(21) احمدبن اسحاق یعقوبی ، کتاب البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1967.

/ حسن طارمی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1006
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست