مشيّت خداوند بدين طريق قرار گرفته بود و يا براى اين كه كمال قدرت و صنعت عجيب خود را به فرشتگان بنماياند، زيرا خلقت انسان در اين مراتب در نزد آنها شگفت‌انگيزتر بود از اين كه آدم از جنس آنها آفريده شود.

كلام امام (ع) در اين فراز از خطبه به منزله تفسيرى براى آيات فوق است.

زيرا امام (ع) اوّلًا اشاره دارد به اين كه آدم از خاك آفريده شده و سپس توضيح بيشترى در باره خاك داده و مى‌فرمايد: خداوند سبحان از خاك شور و شيرين دشت و كوه مقدارى برگزيد و زمينه خلقت آدم قرار داد و مانند اين كلام از پيامبر (ص) نيز روايت شده كه فرمود: «خداوند آدم را از يك قبضه خاك كه از جميع زمين برداشته شده بود آفريد [1]». بنا بر اين فرزندان آدم به لحاظ قسمتهاى مختلف زمين تجلّى دارند. بعضى سرخ پوست، بعضى سياه پوست و بعضى سفيد پوست‌اند، بعضى نرم خوى، بعضى درشت خوى، گروهى پاك سرشت و بعضى بدسرشت‌اند.

جمهور مفسّران بر اين عقيده‌اند كه منظور از انسان در سخن حق تعالى كه فرمود: وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ‌ [2] پدر ما آدم است. از امام باقر (ع) روايت شده است كه فرمود: «پيش از آدمى كه پدر ما است هزار هزار (يك ميليون) آدم و بيشتر از آن به دنيا آمده است‌ [3]». بعضى از دانشمندان گفته‌اند تعدّد آدمها منافاتى با حدوث عالم ندارد، زيرا به هر صورت كه فرض شود ناگزير سلسله انسان به انسانى ختم مى‌شود كه او اوّل انسان باشد، امّا اين اوّلين انسان پدر ما آدم است يا نه؟ جز از طريق نقل راهى براى اثباتش وجود ندارد.

بحث سوّم- مسلمين اتفاق نظر دارند. بر اين كه سجود فرشتگان براى آدم‌

[2] سوره مؤمنون (23): آيه (12): ما انسان را از عصاره‌اى از گل آفريديم.

[3] قد انقضى قبل آدم الّذى هو ابونا الف الف آدم و اكثر.