از سوي ديگر فقر فرهنگي افراد محروم و ايتام بي سرپرست كه ناشي از تحقير آنان در جامعه و ندادن شخصيت به آنان مي‌باشد نيز از عوامل عصيانها و ناهنجاريهاي اجتماعي به شمار مي‌رود، از اين رو حق ديگر ايتام و محرومين برجامعه اين است كه به آنان شخصيت داده شده و با محبت و عزت با آنان برخورد شود. قرآن كريم مي‌فرمايد: "فامااليتيم فلا تقهر و ا ما السائل فلا تنهر"[1] : "با افراد يتيم برخورد ذلت آور و قهرآميز نداشته باش و با سائلين و فقرابرخورد زجرآور مكن".

3 - حقوق متقابل مردم و حكومت صالح :

از جمله حقوقي كه حكومت صالح و واليان و كارگزاران چنين حكومتي بر مردم خويش دارند اين است كه دائما موردخيرخواهي و نصيحت مردم قرار گيرند و آنچه خير و صلاح است دوستانه به آنها تذكر داده شود، و در آنچه خلاف دستور خدا نباشد اطاعت شوند و آحاد ملت با آنها ستيزه جويي و عناد نشان ندهند، كه در صورت عناد چه بسا منجربه فساد و هلاكت افراد و خرابي بلاد و نابودي حكومت و سقوط جامعه مي‌شود. ولي اطاعت از حكومتها در اموري كه معصيت خداست جايز نيست، چنانكه در حديث معتبر از حضرت امير المومنين (ع) وارد شده : "لاطاعة لمخلوق في معصية الخالق"[2] : "اطاعت مخلوق در معصيت خالق جايز نيست".

حق مردم اين است كه كارگزاران حكومت بدانند پذيرش حكومت آنان از سوي مردم باعث قدرت و نفوذ فرمان آنان شده است، پس بايد با مردم مهربان باشند و از خدمت همه جانبه و حمايت آنان دريغ نورزند، و در جهت تامين حقوق اجتماعي آنان بردبار و داراي شرح صدر باشند، و همواره در برابر اين نعمتي كه خداوند به آنها عطا فرموده است شكرگزاري كنند، براي آنان چون پدري مهربان بوده و در عقوبت آنان شتاب نكنند، و در برابر نادانيهايي كه احيانااز بعضي از آنان سر مي زند با گذشت باشند.

حكومت عقلا و شرعا مكلف است شرايطي را فراهم آورد كه هر يك از افراد جامعه بتواند در يك زندگي شرافتمندانه و از طريق كار و تلاش نيازهاي خود و خانواده اش را تامين نمايد، و مردم نيز در مقابل بايد حكومت را در حل مشكلات و گرفتاريها ياري نمايند و در انجام وظايف شرعي و قانوني خود كوتاهي نكنند.

هر انساني حق دارد نسبت به جان، مال، دين و خانواده خود امنيت و آسايش داشته باشد، و نيز

---