اينها نمونه هايي از افكار و انديشه و فتاواي برخي از فقهاي متأخر شيعه در زمينه مسائل فقه حكومتي بود كه ملاحظه كرديد. از آفات فقهي اين دوره حاكميت تفكر خشك و افراطي و ضد تعقل اخباري گري بر حوزه هاي علميه شيعه بود كه ضايعه جبران ناپذيري به حساب مي‌آيد; و لذا براي مدتي باب اجتهاد بسته شد. و بجز برخي از فقها مانند علامه مجلسي، شيخ يوسف بحراني صاحب حدائق و امثال آنان كه از روش اجتهاد بينابين اخباريون و اصوليون بودند، به ويژه در اواخر اين دوره مجتهد برجسته اي ظهور نكرد كه منشاء آثاري در زمينه فقه حكومتي باشد، تا اينكه فقيه مجاهد اسلام مرحوم "وحيد بهبهاني" ظهور كرد و مكتب اصيل آل محمد6 در فقه، يعني شيوه اجتهاد اصولي را دوباره رايج نمود كه در سايه آن فقهاي بزرگ ديگري همچون سيد مهدي بحرالعلوم، سيد علي صاحب رياض، سعيد العلماء مازندراني، شيخ مرتضي انصاري (ره) و ديگران ظهور كرده و حركت جديدي به فقه و حوزه هاي علميه دادند و هر كدام از ايشان نيز داراي آرا و فتاواي مهمي در فقه حكومتي و داراي نقش مؤثر در حفظ و انتقال و گسترش آن هستند، كه ما به لحاظ رعايت اختصار به همين مقدار اكتفا كرده و از اطاله كلام پرهيز مي‌كنيم .

5 - دوران فقهاي معاصر

علامه وحيد بهبهاني كه برچيننده بساط اخباري گري در ميان حوزه هاي علميه شيعي است، در سال 1208 هجري از دنيا رفت . و بعد از او زعامت حوزه هاي علميه و امامت و مرجعيت شيعه بر عهده شاگرد نامدارش علامه سيد مهدي بحرالعلوم گذاشته شد. بحرالعلوم كه در حوزه علميه نجف اشرف مقيم بود پس از استقرار اوضاع، شخصيتهاي برجسته علمي و ديني ديگري را نيز در حوزه مشاهده كرد و تدبيري انديشيد كه همه آنان را در زعامت مسلمين شركت دهد. از اين رو خود مسؤوليت تدوين فقه و اصول و معارف اسلام را بر عهده گرفت و مسؤوليت فتوا دادن و مرجعيت را به مرحوم شيخ جعفر كاشف الغطاء واگذار كرد. امامت محراب را نيز بر عهده شيخ زاهد "مرحوم شيخ حسين آل نجف" گذاشت، تشكيل محكمه قضا و حل و فصل خصومات مردم را نيز بر عهده "شيخ شريف محي الدين" واگذار كرد و بدين وسيله تحولي در نظام اداري حوزه ها و مرجعيت جهان تشيع پديد آمد.[2]

ما از اين مرحله تا زمان خودمان را آغاز يك عصر جديد و معاصر در تاريخ

---