راه دوم راهي است كه ما در ابتدا از ضرورت دولت و حكومت در چهارچوبه اسلام و وجوب اهتمام ورزيدن به آن و اينكه حكومت از برنامه هاي اسلام است بحث كنيم، آنگاه در صورت اثبات، شرايط حاكم جامعه را از ديدگاه اسلام مورد بررسي قرار دهيم، آنگاه بنگريم كه اين شرايط بر چه عنوان و اشخاصي منطبق است، آنگاه چگونگي تعيين حاكم و وظايف وي را مورد بحث و بررسي قرار دهيم .

به نظر ما راه دوم مطمئن تر و اساسي تر است ; تفاوت بين اين دو شيوه (چنان كه پيش از اين در مقدمه كتاب گفته شد) نظير تفاوت بين دو شيوه متكلمين و فلاسفه در مسائل عقلي است ; زيرا شخص متكلم براي اثبات آفريننده جهان ابتدا حدوث عالم را از پيش فرض نموده و براي اثبات آن به دلايل مختلف استناد مي‌نمايد، اما فيلسوف از همان ابتدا حقيقت وجود را مد نظر قرار داده آنگاه به بررسي خواص و عوارض آن از قبيل وجوب و امكان، قدم و حدوث و ساير لوازم و لواحق آن مي‌پردازد و در نهايت ضرورت و وجوب وجود خالق متعال و امكان و حدوث عالم آفرينش را نتيجه مي‌گيرد.

بنابراين قبل از پرداختن به مسأله ولايت فقيه و اقامه دليل بر لزوم آن و اينكه حكومت جزء لاينفك برنامه هاي اسلام است و اهتمام به تشكيل و نگهداري آن از واجبات است و... لازم است ابواب مختلف فقه، فتاواي فقها و رواياتي كه در آن لفظ امام يا والي يا سلطان يا حاكم يا بيت المال يا زندان يا مسائل ديگري از اين قبيل آمده، از اول تا به آخر مورد بررسي اجمالي قرار گيرد، تا طبيعت فقه اسلام و ماهيت آن براي ما آشكار گردد و مشخص شود كه قوانين و مقررات اسلام يا اساسا بر ولايت و حكومت مبتني است و يا به گونه اي به مسائل اجتماعي حكومتي مرتبط مي‌شود.

اين بررسي اجمالي علاوه بر معرفي ماهيت فقه اسلامي به ما مي‌فهماند كه دولت و حكومت در بافت احكام و دستورات اسلام تنيده شده، و نيز به ما مي‌نماياند كه وظايف و محدوده عمل حكومت اسلامي در چه زمينه هايي و تا كجاست .

نكته ديگري كه همين جا بايد يادآور شد اين است كه اين بررسي سراسري ابواب فقه گرچه ممكن است موجب طولاني شدن كتاب و در نتيجه ملال خاطر برخي خوانندگان گرامي شود، اما در عين حال دربردارنده فوايد و فقط منافع بسياري نيز هست و بايد گفت : هدف و غرض ما گردآوري مجموعه مسائل حكومتي در مجموع ابواب فقه نبوده بلكه در هر مورد فقط به ذكر نمونه هايي اكتفا كرده ايم .

دو ديدگاه مختلف در نگرش به اسلام : پيش از پرداختن به اين بررسي اجمالي بايد مطلبي را يادآور شد و آن اينكه به دين مبين اسلام از دو ديدگاه تاكنون نگريسته شده است :

1 - ديدگاه تفكيك دين از سياست : در اين ديدگاه تنها هدف اسلام تأمين آخرت مسلمانان است و براي مردم جز