الف) نقش آية اللّه العظمى گلپايگانى در مسائل دينى و سياسى‌

در قرن اخير به ويژه سالهاى پس از انقلاب مشروطيت، ايران يكى از دوره‌هاى اساسى تبيين و تطور انديشه سياسى شيعه به شمار مى‌آيد كه فرآيند تاريخى ادبيات شيعه را وارد مرحله جديدى كرد و تجربه‌هاى قابل توجهى از بازشناسى و درون تبيينى را از خود به يادگار گذاشت، اين تجربه‌ها به شكل عميقى تحت تأثير بحران‌ها و چالشهاى تئوريك و بالمآل عملى‌اى قرار داشت كه تفكر دينى را با خطر جدى روبه‌روى مى‌ساخت. تجربه حضور علماى مذهبى در انقلاب مشروطيت و ناكامى‌هاى پس از آن، تكوين دولت سكولار پهلوى و توسعه انديشه‌هاى غير دينى و به تبع آن عقب‌نشينى مذهب از جامعه، گسترش اصلاح‌طلبى دينى در جهان اسلام و تأثير آن بر ايران، توسعه و بسط گفتمان تجدد غربى مبتنى بر جدا انگارى عرصه دين و سياست، افزايش نفوذ دولت‌هاى خارجى در ايران، احساس ضعف اسلام در صحنه بين الملل، بسط انديشه‌هاى چپ و ماركسيستى و در نهايت توسعه استبداد و فشار دولتى، جملگى فضاى تنفس دين را كاملا تنگ مى‌نمود و اين عوامل ايجاب كرد كه دانشوران و متفكران دينى، كاوشى بنيادين را به منظور پاسخ‌گويى به‌