[60] خلاصة الحساب‌

(عربى/ رياضى) يكى از آثار مهمّى كه شيخ بهايى در رياضى نگاشته، كتاب خلاصة الحساب است، كه به زبان عربى است و مؤلّف در آن به طرح مباحث حساب و هندسه و جبر و مقابله و برخى مطالب ديگر مى‌پردازد. شيخ اين كتاب را به روش نظام الدّين نيشابورى صاحب كتاب الشمسية فى الحساب تأليف كرده است. سهولت و اختصار بيان شيخ در اين كتاب سبب شد كه اين اثر مدّتها پس از نگارش، به‌عنوان كتاب درسى در مجامع علمى آن دوره و پس از آن مورد استفاده قرار گيرد، بر اين اثر حواشى و شروح فراوانى نوشته شده كه به آنها در ضمن همين مبحث اشاره مى‌شود. كتاب در يك مقدّمه و ده باب و يك خاتمه به شرح زير تدوين شده است:

مقدّمه: در تعريف علم حساب؛ باب اوّل: حساب صحاح از جمع و تفريق و ضرب و تقسيم؛ باب دوم: در حساب كسور؛ باب سوم: در استخراج مجهولات به اربعه متناسبه؛ باب چهارم: در استخراج مجهولات به حساب خطين؛ باب پنجم در استخراج مجهول بعمل عكس؛ باب ششم: در مساحت؛ باب هفتم: در آنچه از توابع مساحات است؛ باب هشتم: در استخراج مجهولات به طريق جبر و مقابله؛ باب نهم: در قواعدى كه براى محاسب لازم است؛ باب دهم: در مسائل متفرقه؛ خاتمه در حلّ مسائل لا ينحل.

اين كتاب در برخى از نسخه‌هاى خلاصة الحساب، به سلطان حمزه بهادر خان و برخى ديگر به اسم سلطان حسن بهادر خان و بعضى ديگر به نام شاه عبّاس صفوى تقديم شده و در برخى ديگر، نام هيچ‌يك مذكور نيست.

كشف الظنون 553/ 1؛ امل 155/ 1؛ سلافة 291؛ رياض 89/ 5؛ لؤلؤة 20؛ روضات 59/ 7؛ كشف الحجب 208؛ اعيان 245/ 9؛ فوائد 508؛ ريحانه 310/ 3؛ الذريعه 225/ 7؛ مشار عربى 335

آغاز/ بسمله، نحمدك يا من لا يحيط بجميع نعمه عدد و لا ينتهى تضاعف قسمه الى امد.