401/ 3 سپس (گوييم:) تفسير ما اقتضاى شيئيّت ثبوت براى هر حقيقتى دارد، نه شيئيّت وجود، از اين روى محقّقان آن را عين ثابت ناميدند و غير آنان ماهيت و معدوم معلوم و شئى ثابت نام نهادند، پس درستى اين‌ها (يعنى اصطلاحات) با هم همگامى دارد، خواه قائل به عدم وجود بشويم و خواه قائل به آن؛ ولى در هر حال وجودى غير اصيل است، يعنى نسبت به عالم (و نسبت به خارج غير اصيل است) نه در واقع و نفس الامر.

402/ 3 و اما تقرّرى كه معتزليان بين وجود و ثبوت علمى قائل‌اند، يعنى تقرّر ممكن معدوم در نفس (ذات) خود، حضرت شيخ قدس سره گفته كه اين اعتقاد قطعا و محققا باطل است، چون بين وجود و عدم اصلا واسطه‌اى نيست، و چنگ زدنشان به امتياز؛ آن هم باطل است، زيرا مقتضاى آن ثبوت در علم امتياز دهنده و يا در علم حق تعالى است نه در ذات اين شخص، به دليل حقايقى (اعيان و ماهياتى) كه ممتنع‌اند و جداى از هم (كه در خارج تقرر ندارند)

403/ 3 گوييم: تأييد اين مطلب اين كه: وجود در حق تعالى عين حقيقتش است- با آنچه كه گذشت- زيرا حقيقت حق چون كيفيت تعيّن وجود در نزد خودش؛ و آن خودش خودش بودن است، از اين روى وجود عين حقيقت او گشته‌[1] و اين با اين كه در نهايت آشكارى و وضوح است برهان بر آن اقامه كرده و گفته‌اند: اگر زايد بر حقيقتش باشد؛ و هر دو حقيقى باشند؛ وجوب يكى اقتضاى امكان ديگرى را دارد؛ به واسطه محال بودن تعدد واجب، و اگر هر دو امكان داشته باشند؛ برخاستن وجود واجب و يا حقيقت او لازم آمده كه منافى وجوب حق تعالى است، ديگر اين كه اگر وجودش زايد (بر حقيقتش) باشد معلّل قرار مى‌گيرد- اگر چه به واسطه ماهيتش باشد- و اين روشن است كه بر وجودش هم به واسطه وجود تقدم پيدا

[1] - حضرت شيخ قدس سره در نصوص گويد: حقيقت حق عبارت است از صورت علم او به خودش از جهت تعينش در تعلقش مر ذات خود را- به اعتبار وحدت علم و عالم و معلوم- يعنى عبارت است از نسبت معلوم بودن خودش براى خودش و جدا بودن آن( نسبت) در آن مقام؛ به طورى كه عالم و معلوم و علم يكى بشود( پايان سخن حضرت شيخ) هر كس دقت نظر و انديشه به خرج دهد از اين بيان چنين مى‌فهمد كه آن( نسبت) عين عين ثابت او است نه عين وجود خارجى او، غايت آن فهم استلزام وجود او است، بنابر اين وجود عين حقيقت او بودن غير واضح است تا چه رسد به غايت وضوح؟