جويندگان و حقيقت توبه در لغت‌[1] [بازگشتن بود[2]، و توبه اندر شرع‌[3]] بازگشتن بود از نكوهيده‌ها باز آنچه پسنديده است از شرع و قال صلّى اللّه عليه و سلّم ندامت توبه است‌[4].

[و] خداوندان اصول از اهل سنت گفته‌اند شرط توبه تا درست آيد سه چيز است، پشيمانى بر آنچه رفته باشد از مخالفت، و دست بداشتن زلّت اندر حال، و نيّت كردن كه نيز باز آن معصيت نگردد، ازين اركان چاره نيست تا توبه درست آيد.

و اين گروه گفتند آنچ در خبرست كى پشيمانى توبه است يعنى معظم‌ترين ركنى از وى پشيمانى است چنانك در خبر مى‌آيد الحجّ عرفة يعنى معظم‌ترين عرفه است اى‌[5] ايستادن بعرفه [نه آنك ركن نيست اندر حج جز ايستادن بعرفه و ليكن معظم اركان وقوف بود بعرفات. همچنين است قول او صلّى اللّه عليه و سلّم كه النّدم توبة توبه ندامت است‌][6] و از اهل تحقيق كس هست كه گويند ندامت كفايت بود اندر تحقيق اين، زيرا كه آن دو ركن ديگر اندر وى بسته بود و اندر وى بازيابند و محال بود كه از آنچه گذشته بود بر پشيمانى بود و بر آن مصرّ بودن مانند او يا بر آن عزم بود كه نيز آن گناه كند[7]. اين معنى توبه است بر جهت تحديد و اجمال، و امّا

[1] - اصل: از گفت.

[2] - متن عربى اضافه دارد: يقال تاب اذا رجع.

[3] - آنچه در[] قرار دارد در« مب» نيست.

[4] - مب: و رسول 7 گفت كى پشيمانى توبه است.

[5] - اصل: گفته‌اند در خبر لفظ ندامت اينست كه ندامت توبه بود اما نص بر معظم ركن توبه بود چنانك حج عرفه بود يعنى از معظم اركان او عرفه است يعنى.

[6] - مب: ندارد.

[7] - متن عربى: فانه يستحيل تقدير ان يكون نادما على ما هو مصر على مثله او عازم على الاتيان بمثله. زيرا فرضى است محال كه بنده پشيمان باشد بر عملى كه بر مثل آن اصرار مى‌ورزد يا عزم دارد كه مثل آن را بجا آورد. مب: نيز كامل نيست.