و امّا شواهد قرآنى در باره امتحان و آزمايش به وسيله توانايى كه جامع بين دو عقيده جبر و تفويض است فراوان است كه از جمله آنها اين فرمايش خداست: «و البتّه شما را مى‌آزماييم تا مجاهدان و شكيبايان شما را بازشناسانيم و گزارشهاى مربوط به شما را رسيدگى كنيم». [سوره محمّد (47)، آيه 31] و اين فرمايش خدا: «به تدريج، از جايى كه نمى‌دانند گريبانشان را خواهيم گرفت». [سوره اعراف (7)، آيه 31] و اين فرمايش خدا:

«الف، لام ميم. آيا مردم پنداشتند كه تا گفتند ايمان آورديم، رها مى‌شوند و مورد آزمايش قرار نمى‌گيرند؟» [سوره عنكبوت (29)، آيه 1- 2] و خداوند متعال در باره فتنه كه به همان معنى امتحان و آزمايش است، فرمود: «و قطعا سليمان را آزموديم ...» [سوره صاد (38)، آيه 34] و در داستان موسى 7 فرمود: «در حقيقت، ما قوم تو را پس از عزيمت تو آزموديم و سامرى آنها را گمراه ساخت». [سوره طه (20)، آيه 85] و سخن موسى 7 كه: «اين نيست جز فتنه تو». [اعراف (7)، آيه 155] فتنه تو يعنى آزمايش تو.

اين آيات است كه با يك ديگر سنجيده شوند و گواه يك ديگر گردند.

امّا آياتى كه لفظ «بلوى» به معنى آزمون در آنها آمده عبارتند از: «تا شما را در آنچه به شما داده است بيازمايد». [سوره مائده (5)، آيه 48] و اين آيه: «براى آنكه شما را بيازمايد، از تعقيب آنان منحرفتان كرد». [سوره آل عمران (3)، آيه 152] و اين آيه: «ما آنان را، همان گونه كه باغداران را آزموديم، مورد آزمايش قرار داديم». [سوره قلم (68)، آيه 17] و اين آيه: «مرگ و زندگى را پديد آورد تا شما را بيازمايد كه كدامتان نيكوكارتريد». [سوره ملك (67)، آيه 2] و همچنين اين آيه: «و چون ابراهيم را پروردگارش با كلماتى بيازمود». [سوره بقره (2)، آيه 124] و نيز اين آيه: «و اگر خدا مى‌خواست، از ايشان انتقام مى‌كشيد ولى [فرمان پيكار داد] تا برخى از شما را به وسيله برخى ديگر بيازمايد». [سوره محمّد (47)، آيه 4].

و هر چه در قرآن به لفظ «بلوى» آمده توضيح آن در آغاز بيان شد كه همه به معنى آزمايش است و امثال آنها در قرآن بسيار است و همه اينها اثبات آزمايش و امتحان است. حقيقت اين است كه خداى عزّ و جلّ مردم را بيهوده نيافريده و آنها را سر خود رها نساخته و حكمت خود را بازيچه ننموده است و اين حقيقت با اين آيه بيان فرموده كه: «آيا پنداشتيد كه شما را بيهوده آفريده‌ايم؟» [سوره مؤمنون (23)، آيه 115]؛ پس اگر كسى بگويد: مگر خدا سرنوشت بندگان را نمى‌داند كه آنها را مورد آزمايش قرار مى‌دهد؟ گوييم: چرا حتى پيش از آنكه كارى انجام دهند مى‌داند چه خواهند كرد و اين فرمايش خداست كه: «و اگر هم باز گردانده شوند قطعا به آنچه از آن منع شده بودند برمى‌گردند». [سوره انعام (6)، آيه 28]. همانا خداوند آنان را مورد آزمايش قرار مى‌دهد تا عدل خود را بدانها نشان دهد و قبل از آنكه كار بدى از آنها سرزند و بدون دليل، عذابشان ننمايد و اين فرموده خداوند است كه: