2. دسته تطبيق و پردازش دينى‌

اين دسته افزون بر سيطره بر آراى سلوكى عرفاى گذشته و تجارب ارزنده عرفانى خويش، همچون فقها كه احكام تكليفى را از تعاليم شريعت استنباط مى‌كنند، مجتهدانه منازل سلوكى را از آموزه‌هاى طريقت استنباط و تفسير كرده‌اند و به سنجش دينى آراى سلوكى خود و ديگران پرداخته، دقايق و لطايفى‌عرفانى- دينى از منازل ارائه داده‌اند. با اين همه، نقش احكام تكليفى و آداب‌شرعى را نيز در سير و سلوك برجسته ساخته‌اند تا ديگران، عرفان راوصله‌ناهمگن و نامناسب دين و عارفان را شريعت‌گريز نشناسند؛ مانند ابوطالب مكى (م. 380 ق) در قوت القلوب، ابوحامد غزالى (م. 505 ق) در احياء علوم الدين و فيض كاشانى (م. 1091 ق) در المحجة البيضاء كه البته در اين ميان قوت القلوب، از برجستگى تاريخى و نقش محورى برخوردار است. عبدالرحمن جامى مى‌گويد:

احدى در دقايق طريقت، مانند ابوطالب مكى كتاب ننوشته است.[1]

قوت القلوب اثرى فخيم در وادى عرفان عملى است كه در نوع خود نظير ندارد. مؤلف نخست با اين نگرش كه علم سلوك در حوزه دين، علم قلوب و فقه قلوب است،[2] به بررسى مجتهدانه منازل سلوكى پرداخته است. وى براى اثبات اين مسئله، افزون بر قرآن‌كريم و سنت نبوى، به طور چشم‌گيرى از سخنان اهل‌بيت : به‌ويژه سخنان اميرمؤمنان على (ع) و امام‌صادق (ع) بهره برده است. اين مسئله خود عاملى مهم در رسوخ انديشه اهل‌بيت : به دنياى تصوف و عرفان است؛ گرچه به دلايلى همچون فشار اجتماعى تقيه ورزيده است و در

[1] - عبدالرحمن جامى، نفحات الأنس من حضرات القدس، ص 122.

[2] - ابوطالب مكى، قوت القلوب، ج 1، ص 243، 251، 261 و 276.