رود نه كار يك فرد و بر اثر تقاضاى يك شخص عادى.

در دوران فعاليت مذهبى شيخ بزرگوار صدوق كه دوران پس از كلينى است مذهب شيعه انتشار يافت و طرفداران نيرومندى چون آل بويه و رجال متفكرى چون صاحب بن عبّاد در صحنه آمدند و اين خود وسيله مؤثرى بود كه مذهب شيعه يك فعاليت تعليماتى بر اساس تأليف و نشر كتب سودمند مذهبى انجام داد ولى دوران كلينى هنوز دنباله قرونى بود كه مذهب شيعه در تنگناى فشار حكومت وقت قرار داشت و مجامع عمده و فعال شيعه هنوز زير پرده و در زير زمينها كار مى‌كردند.

اين نكته هم در اينجا قابل توجه است كه روابط ميان كلينى و دستگاه تأليف كتاب كافى با جامعه فعال مذهبى قم بسيار مبهم است در عين حالى كه بيشتر اساتيد مهم كلينى محدثين عالى مقام آن روز قميين هستند و دستگاه مذهبى قم در عصر تأليف كتاب كافى بوسيله على بن بابويه پدر بزرگوار شيخ صدوق اداره مى‌شده روابط ميان اين دو دستگاه بسيار مبهم است و شيخ صدوق اخبار بسيار معدودى از كلينى بوسيله محمد بن عصام كلينى و بعضى ديگر در كتب خود درج كرده است با اينكه بايد كتاب كافى در عصر صدوق به حساب يك كتاب معروف و معتمد مذهب در قم شهرت بسزائى داشته باشد.

در اينجا بايد گفت كه فعاليت مذهبى دستگاه شيعه اماميه در محيط بغداد كه اساس تأليف اين كتاب است در آن روز وضع محرمانه و پشت پرده‌اى داشته و چون حكومت مخالف وقت و دستگاه حديث و علم مخالفان رسميت داشته و با مقررات مذهب شيعه به سختى مبارزه مى‌كرده است ايجاد روابط علنى خطرناك بوده و شايد سالها اين كتاب چون يك ناموس مذهبى محرمانه نگهدارى مى‌شده است و قرائنى در اين زمينه از لابلاى سطور تاريخ به دست مى‌آيد، از آن جمله در احوال مؤلف كتاب ثبت شده كه به هر دو مذهب فتوى مى‌داده، رجوع مردم سنّى بغداد در آن تاريخ در امور مذهبى خود به كلينى جز اين معنى ندارد كه كلينى در حال تقيّه بسر مى‌برده و بطور