روشن‌گرى، در برابر عقل شهودى (پذيرفته شده سنت‌گرايان) 54 قرار دارد كه عقل‌گرايى عصر روشن‌گرى بيش از دو مورد ديگر مورد توجه قرار گرفته و برخلاف عقل‌گرايى فلسفى، خادم تجربه، حسيات و مشاهدات و انتظام دهنده به آنها به‌شمار مى‌رود. مواد معرفتى بشر، براساس اين نوع عقل‌گرايى، تنها از درون طبيعت به دست مى‌آيد و محدود به آن است و براى تبيين جهان تنها به عقل بشر اعتماد مى‌شود و هرچيزى آن سوى احكام عقل بشرى كه تعهد و الزام‌آور است، ردّ و ابطال مى‌پذيرد. در نتيجه، حتى منابع دينى و سنتى نيز هيچ‌گونه معرفت اعتمادپذيرى را به انسان نمى‌توانند ببخشند.

بدين‌سان، خرد به جاى وحى نشست و انسان، هرگونه مرجعيت متعالى را انكار كرد و خود را بنيان‌گذار هر ارزش و سازنده هر آرمانى دانست. 55 انسان مدرن، معتقد شد انسان نيرويى بالقوه دارد كه مى‌تواند به پشتوانه خردگرايى و روش‌هاى علمى كه توأم با شهامت و آگاهى است، مشكلات خويش را حل كند. 56 او مى‌تواند با روش‌هاى علمى، به طرح پرسش درباره فرضيه‌ها و باورهاى اصلى و ديدگاه‌هاى فلسفى مختلف بپردازد 57 و تمامى ارزش‌هاى حقوقى، قواعد اخلاقى و ... را به كمك اين قوه، تعيين كند و سعادت و خوش‌بينى انسان تنها در پيروى از آن محقق مى‌گردد.

فراخور رشد عقلانيت و عقل‌گرايى در مغرب‌زمين بسيارى از انديشه‌وران غربى همانند اگزيستانسيا ليست‌ها، رمانتيست‌ها، سنت‌گرايان و ... به گونه‌هاى مختلف به نقد خردگرايى پرداختند و بسيارى از دين‌داران نيز براى دفاع از حقانيت دين و آموزه‌هاى وحيانى آن، نقدها و ايرادهاى بسيارى را بر عقل‌گرايى وارد كردند و بدين‌سان، غالب مردم قرن نوزدهم و بيستم، از عقلانيت مدرن روى برگرداندند و به عقب برگشتند و تمايلات عقلانى عصر روشن‌گرى را نپذيرفتند، چنان‌كه از مذهبى ماوراى طبيعى مبنى بر ايمان سخن گفتند و يا اين‌كه به سوى مذهب طبيعى روى آوردند. 58

الهيون نيز عقل مكمل وحى را از اساسى‌ترين راه‌نماهاى تكامل بشرى به‌شمار مى‌آورند كه البته تمامى مشكلات و ناشناخته‌هاى انسان، تنها با آن شناخته نمى‌شوند. جان لاك كه عقل‌گراى الهى است، حقايق دينى را سه نوع برمى‌شمرد