فصل سيوم، در بيان محتسب عليه از سلطان و پدر و معلم و قريب:

بدان ايدك اللّه تعالى كه احتساب كردن بر منكرات بر همه‌كس واجب است.

و فرق ميان سلطان و رعيت و قريب و بيگانه و پدر و فرزند و استاد و تلميذ نيست. و امام غزالى رحمه اللّه گفته كه شرط است در آن كه احتساب او مى‌كنند كه او آدمى باشد و شرط نيست كه مكلف باشد زيرا كه احتساب بر صبى و مجنون مى‌توان كرد. و شرط نيست كه مسلمان باشد زيرا كه انكار زنا بر كافر مى‌توان كرد، و اظهار خمر و شرب آن. و مى‌رسد فرزند را كه احتساب بر پدر كند، به تعريف و نصيحت و وعظ و شكستن عود و ريختن شراب و ردّ آنچه غصب كرده باشد يا دزديده به مالكان و باطل گردانيدن صورتها كه نقش بر ديوار كرده و آنچه در چوب كنده باشد در خانه خود، و او را نمى‌رسد كه احتساب پدر كند به دشنام و تعنيف و تهديد. و اين ترتيب جارى است در بنده با سيّد و زوجه با زوج.

و همچنين جايز است رعيت را كه احتساب كنند با سلطان. اما رعيت را در احتساب با سلطان غير تعريف و نصيحت نمى‌رسد. و امام غزالى رحمه اللّه در كتاب «احياء علوم» گفته: امر سلاطين به معروف آن است كه ايشان را بشناسانند آن منكر، و نصيحت كنند ايشان را و اين جايز است. اما تعنيف در قول اگر مضرت نرساند او را و منفعت دهد جايز است. حضرت پيغامبر صلى اللّه عليه و سلم فرموده: افضل الجهاد كلمة حق عند سلطان جاير. يعنى فاضلترين جهادى سخن حقى است نزد پادشاه ظالم. و اين احتساب بر سلاطين در همه زمانى بوده، و صحابه و تابعين تمامى منكرات را بر سلاطين رد كرده‌اند. و روايت كرده‌اند كه امير المؤمنين عمر رضى اللّه عنه در ايام خلافت خود خطبه كرد و اصحاب حضرت پيغامبر صلى اللّه عليه و سلم حاضر بودند. پس گفت: شما از من عدل و راستى مشاهده مى‌كنيد و مرا طاعت مى‌كنيد. اگر من به خلاف سيرت عدل و حق با شما زندگانى كنم شما چه كنيد؟ اصحاب گفتند: اذن قوّمناك تقويم القدح. يعنى آن زمانى كه كجى كنى ترا همچنان راست گردانيم كه تير تراشيده را راست مى‌گردانند. يعنى ترا احتساب كنيم و نصيحت نمائيم.