گفتار اول: دوره سلطنت رضاشاه‌

دوره سلطنت رضاشاه را در سه موضوع مهم «چگونگى رسيدن به قدرت»، «اعمال ضد فرهنگى و پيروى از آتاتورك» و «اوضاع اقتصادى- سياسى كشور»، پى مى‌گيريم.

الف) چگونگى رسيدن به قدرت و نقش انگليسى‌ها در آن‌

در پايان جنگ جهانى اول، باتوجه به تحولاتى مانند وقوع انقلاب بلشويكى در روسيه، عدم تصويب قرارداد 1919 وثوق‌الدوله در مجلس شوراى ملى و پذيرفته نشدن آن از سوى احمدشاه كه طبق مفاد آن انگليس مقامات ايران را تحت حمايت خود قرار مى‌داد و اداره امور اقتصادى، مالى و ادارى ايران به مستشاران انگليسى واگذار مى‌شد، و اهميت روزافزون نفت، انگليسى‌ها به فكر تغيير سياست قبلى خود و تغيير حكومت در ايران افتادند.

به‌عبارت‌ديگر، وقتى آنها دريافتند كه تبديل ايران به يك كشور تحت‌الحمايه غيرممكن است، تشكيل يك دولت مركزى قوى وابسته در ايران را در دستور كار خود قرار دادند، تا ضمن سركوب نهضت جنگل، با تهديدات نيروهاى چپ يا حركت‌هاى طالب خودمختارى مقابله كرده، بر منابع نفتى ايران نيز سلطه يابند.

ازاين‌رو، آنان رضاخان را كه افسرى جاه‌طلب بود و با كمك و پشتيبانى آنها فرمانده تيپ قزاق شده بود، برگزيدند.[1]

[1]. چرچيل و روزولت در كنفرانس 1943 م تهران، درباره رضاشاه چنين گفته‌اند:« خودمان او را آورديم و خودمان او را برداشتيم».(We brought him ,We took him ؛ فاروقى و لورويه، ايران بر ضد شاه، ص 28)

در خاطرات ارتشبد حسين فردوست نيز آمده است:« رضاخان يك عامل انگليس بود و در اين ترديدى نيست. كودتاى 1299 طبق اسنادى كه ديده‌ام و يا شنيده‌ام در ملاقات ژنرال آيرون‌سايد انگليسى با رضا با حضور سيدضياءالدين طباطبايى برنامه‌ريزى شد و پس از كودتا هم پنج سال طول كشيد تا رضاخان به سلطنت رسيد. در اين مدت، رضاخان سردارسپه، وزير جنگ و نخست‌وزير شد».( فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوى، ج 1، ص 82)

نيكى كدى نيز در اين رابطه چنين نوشته است:« اكنون اين مطلب روشن شده كه فرمانده نيروهاى انگليسى در ايران ژنرال آيرون‌سايد، ابتدا به رضاخان كمك كرد كه قدرت را در تيپ قزاق به‌دست آورد و سپس به انجام كودتا تشويق نمود. كنترل بر تنها نيروى نظامى مدرن ايران، يعنى تيپ قزاق، از پايه‌هاى قدرت حكومت جديد و به‌خصوص شخص رضاخان بود».( كدى، ريشه‌هاى انقلاب ايران، ص 137 و 138)