* ورود امير فيصل به بصره‌

امير فيصل‌ 14 امروز با كشتى مخصوص وارد بصره شد و از طرف حكومت و اهالى از او استقبال به عمل آمد. امير فيصل مستقيما از بصره براى زيارت به نجف رفت و در آنجا سر مقبره مظفر الدين شاه فاتحه خواند. همچنين سر مزار برخى علماى بزرگ نيز، حاضر شد و براى آنان فاتحه قرائت نمود. 15

* انعقاد عهدنامه بين دولت‌هاى ايران و افغانستان‌

امروز عهدنامه‌اى بين دو دولت ايران و افغانستان درباره تبادل هيئت‌هاى سياسى، حل اختلاف اتباع و برقرارى روابط دوستانه بين طرفين منعقد گرديد. اين عهدنامه را كه مشتمل بر دوازده فصل بود سردار عبد العزيز خان وزيرمختار افغانستان در تهران و ميرزا حسن خان محتشم السلطنه وزير امور خارجه ايران امضا كردند و طرفين متعهد شدند تا در مدت سه ماه از تاريخ امضا يا در صورت امكان زودتر از اين موعد اسناد لازم مبنى بر تصديق عهدنامه مذكور را در تهران يا كابل مبادله نمايند. 16

______________________________
(1). متن سخنرانى احمد شاه به شرح ذيل است: «... مسرت كامل داريم كه بعد از مدت طويلى كه حوادث عمومى دنيا و اوضاع عمومى ايران متأسفانه باعث تعطيل مجلس شوراى ملى و تعويق و تطويل انتخابات جديده نمايندگان ملت و افتتاح پارلمان گرديده بود به عون اللّه تعالى امروز چهارمين مجلس شوراى ملى را باليمن و السعاده افتتاح مى‌نمائيم، اميدواريم اصول مشروطيت كه اساس سلطنت و مدار دولت ما است و از چندى به اين طرف به واسطه توالى جنگ بين‌المللى متزلزل شده است با افتتاح مجلس مستحكم و برقرار گشته فوائد آن به وجه اكمل عايد حال مملكت و دولت ما گردد و قانون مجلس سنا كه مكمل اساس مشروطيت است در اين دوره وضع و تدوين شود ...». (روزنامه ايران، 2/ 4/ 1300، ص 1).

(2). روزنامه ايران، 2/ 4/ 1300، ص 1.

(3). يادداشت وزارت خارجه به سفارت روسيه، 1/ 4/ 1300، اسناد وزارت خارجه، س 1339 ق، ك 1/ 15، پ 45، ص 5.

(4). جهت اطلاعات بيشتر مى‌توان به كتاب «يادداشت‌هاى ارباب كيخسرو» و همچنين دفاتر خلاصه مذاكرات انجمن زرتشتيان كرمان مراجعه كرد. (م).

(5). مراسله انجمن زرتشتيان به ارباب كيخسرو، 1/ 4/ 1300، اسناد ملى ايران، شم ت 293006043.

(6). روزنامه ايران، 2/ 4/ 1300، ص 2.

(7). همان، ص 1.

(8). گزارش شعبه چهارم، مجلس شوراى ملى، 1/ 4/ 1300، اسناد مجلس، د 4، ك 13، ج 4، پ 4.

(9). گزارش شعبه، پنجم مجلس شوراى ملى، 2/ 4/ 1300، اسناد مجلس، د 4، ك 13، ج 4، پ 6.

(10). شيخ اسد اللّه محلاتى در سال 1247 ش، در محلات متولد شد. پدرش آيت اللّه حسين محلاتى از مجتهدين طراز اول ايران بود. شيخ اسد اللّه محلاتى پس از انجام تحصيلات مقدماتى در قم و محلات، عازم عتبات عاليات شد و پس از هفت سال تحصيل در نجف و اخذ درجه اجتهاد به ايران بازگشت و به كار تدريس و ملك‌دارى مشغول شد. وى در دوره دوم مجلس شوراى ملى از حوزه گلپايگان، خوانسار، كمره، و محلات؛ و در دوره سوم و چهارم از حوزه انتخابيه (محلات- كمره) به وكالت مردم برگزيده شد. وى در مجلس دوم مدتى نايب‌رئيس مجلس شد ولى پس از چندى كناره‌گيرى كرد.

در مجلس سوم از گروه اعتدالى‌هاى اكثريت بود و درباره لغو هرچه سريع‌تر قانونى كه اختيارات زيادى به مورگان شوستر، تفويض مى‌كرد، سخنانى ايراد كرد.

در اوايل مجلس چهارم درباره اوضاع و احوال سياسى ايران نطق بسيار مفصلى كرد كه چند روز به طول انجاميد. وى مدتى نيز، شغل قضاوت را دنبال كرد و از قضات سرشناس و معروف بود. در سال 1298 ش، كه صدر الاشراف رئيس و مؤسس استيناف گيلان شد، شيخ اسد اللّه هم مدعى العموم استيناف بود. با خارج شدن احمد شاه از ايران كه سفر سوم وى به اروپا بود، بحران و ناامنى سراسر ايران را دربر گرفت و شيخ اسد اللّه محلاتى نگرانى خود را از اين بحران و نبودن احمد شاه در ايران و استعفاى مشير الدوله و عدم تعيين رئيس الوزراء توسط شاه بيان كرد. همزمان با خروج احمد شاه از ايران شايع شد كه احمد شاه مقدار زيادى از جواهرات سلطنتى را به همراه خود به خارج برده است. براى تفحص در اين‌باره، كميسيونى مركب از مجلس و دولت مأمور شدند كه يكى از اعضاى اين كميسيون آقا شيخ اسد اللّه محلاتى بود. در سال 1307 ش، چهار ناحيه براى ثبت و اسناد و املاك تهران در نظر گرفته شد كه رياست يكى از نواحى به شيخ اسد اللّه محلاتى واگذار گرديد اما به فاصله كوتاهى و به علتى نامعلوم شيخ اسد اللّه محلاتى در 29 مرداد 1307 منتظر خدمت شد. (شرح زندگانى من، ج 2، ص 464؛ تاريخ بيست ساله ايران، ج 2، ص 74- 77؛ احزاب سياسى در مجلس سوم، ص 126- 125؛ خاطرات صدر الاشراف، ج 1، ص 237؛ خاطرات و تألمات مصدق، ص 56؛ ايران در جنگ بزرگ، ص 189؛ جهت اطلاع بيشتر ر. ك: روزنامه اطلاعات، 29/ 5/ 1307).

(11). ميرزا محمد خراسانى معروف به محمد نجات، فرزند عبد الكريم ملك التجار خراسانى و نواده حاج قاسم تهرانى در سال 1256 ش، در مشهد به دنيا آمد. پس از اتمام تحصيلات مقدماتى و متوسطه براى ادامه تحصيل به نجف اشرف رفت و پس از چند سال تحصيل در آنجا، به مشهد بازگشت.

پس از صدور فرمان مشروطيت محمد نجات روزنامه حقوق را منتشر كرد كه در حقيقت ناشر افكار مشروطه‌خواهان بود. در زمان محمد على شاه مدتى را در زندان گذراند. پس از فتح تهران و خلع محمد على شاه به عضويت دادگاه انقلاب درآمد و اين دادگاه حكم اعدام چند نفر از جمله شيخ فضل اللّه نورى را صادر كرد. وى قبلا نيز، شخصى را كه به شيخ فضل اللّه نورى تيراندازى كرده بود، از لحاظ اسلحه و پول تأمين كرده بود. وى در دوره‌هاى اول تا پنجم مجلس شوراى ملى سمت نمايندگى را بر عهده داشت و از آذربايجان، خراسان، مازندران و زنجان و قاينات وكيل شد. نجات از مؤسسان حزب دمكرات بود و روزنامه‌اى را نيز به نام نجات كه هرهفته دو شماره منتشر مى‌شد، اداره مى‌كرد. پس از دو سال انتشار به سبب تندروى توقيف شد. در مجلس پنجم از هواداران سردار سپه بود و به خلع قاجاريه و سلطنت رضا خان رأى داد. وى در سال 1307 ش، انزوا و گوشه‌نشينى را برگزيد و از سياست كناره‌گيرى كرد و سرانجام در سوم آذر 1312 ش، در سن 56 سالگى درگذشت و در امامزاده عبد اللّه در حضرت عبد العظيم دفن گرديد. (مجله جلوه، س 1324، شم 5، ص 251؛ كتاب نارنجى، ج 2، ص 211؛ گيلان در جنبش مشروطيت، ص 190، 191؛ قيام آذربايجان و ستار خان، ج 2، ص 481- 480؛ گزارش ايران، ص 243؛ تاريخ انقلاب مشروطيت، ج 1، ص 418؛ تاريخ جرايد و مجلات ايران، ج 4، ص 210 و 276).

(12). گزارش شعبه ششم مجلس شوراى ملى، 2/ 4/ 1300، اسناد مجلس، د 4، ك 13، ج 4، پ 6.

(13). كتاب گيلان، ج 2، ص 228.

(14). فيصل سومين پسر حسين ابن على شريف مكه در سال 1883 متولد شد.

وى پس از تحصيل، در پارلمان عثمانى عضويت يافت. چندى هم در ارتش عثمانى در سوريه خدمت كرد. پس از اخراج وى از سوريه، به عربستان گريخت. در 1920 كنگره ملى در سوريه او را به سلطنت برگزيد. اما فرانسه كه سوريه را تحت قيموميت داشت، نپذيرفت و در همان سال بركنار شد.

پس از تأسيس كشور عراق، داوطلب سلطنت بر عراق شد و دولت بريتانيا نيز او را براى اين مقام نامزد كرد و پادشاهى وى به تصويب رسيد. پيشنهاد پادشاهى به او از سوى انگليسى‌ها با دو شرط همراه بود:

الف) قبول ادامه سيستم قيموميت انگلستان بر عراق.

ب) عدم ادامه دادن به نبرد و معارضه مسلحانه عليه دولت فرانسه در سوريه و فيصل نيز به شرط اينكه برادرش امير عبد اللّه رضايت دهد كه از پادشاهى دست بردارد، اين پيشنهاد را پذيرفت. وى سرانجام در 1933 م درگذشت و پس از وى غازى دول به سلطنت رسيد. (فصلنامه مطالعات تاريخى، س 1384، شم 6، ص 67- 68).

(15). گزارش سركنسولگرى ايران در بغداد به وزارت امور خارجه، 15/ 4/ 1300، اسناد وزارت خارجه، س 1300، ك 16، پ 4، ص 160.

(16). اسناد ملى ايران، شم ت 240001040.