مراحل نتيجه گرفت؟ از ناكارآمدى آن چه طور؟[1] پاسخ اين پرسش‌ها مى‌تواند در فهم، قضاوت و ارزيابى صحيح در باب كارآمدى مفيد باشد.

أ. نسبى بودن كارآمدى‌

تبيين دقيق اين موضوع نيازمند توجه به ويژگى‌هايى است كه در تحليل و ارزيابى كارآمدى مورد استفاده قرار مى‌گيرد. اولين ويژگى اين است كه هر پديده اهداف، امكانات و موانع خاص خود دارد. ويژگى ديگر اين است كه اهداف، امكانات و موانع يك پديده خاص مى‌تواند در حالات و شرايط گوناگون تغيير كند و بالاخره اين كه بسيارى از عوامل كارآمدى خارج از مجموعه و سيستم شكل مى‌گيرند.

خصوصيات فوق سبب مى‌شود تا نتوان به هيچ وجه يك حد كمّى مطلق را در ارزيابى كارآمدى مبنا و ملاك سنجش قرار داد. بر اين اساس كارآمدى امرى نسبى است و كارآمدى هر پديده مخصوص خود آن است.[2]

ب. نقش مراحل در كارآمدى‌

از آنجا كه پديده‌هاى زمانمند و پويا داراى مراحل متعددى است كه در زمان‌هاى مختلف مى‌تواند از امكانات و موانع و اهداف متفاوتى برخوردار باشد، از اين رو بايد كارآمدى آن پديده را در شرايط و مراحل گوناگون بررسى و ارزيابى قرار داد. مثلا كارآمدى يك نظام سياسى را بايد در شرايط و مراحل گوناگون: جايگزينى، استقرار، تثبيت اوليه، گذار و ثبات به صورت جداگانه مورد ارزيابى قرار داد. بديهى است «كارآمدى كل» آن نظام سياسى برابر با برآيند كارآمدى‌هاى مراحل گوناگون است.

[1]. مبانى علم سياست، عبدالحميد ابوالحمد، ص 251.

[2]. ر. ك: على ذوعلم، ولايت فقيه از تئورى تا تجربه، خبرگزارى فارس، 16/ 3/ 83 و؛ محمود فتحعلى، مبانى انديشه اسلامى، همان، ص.