استاندار، مأمور خراج، قاضى، كاتب، محتسب، جنديه و ...- اطلاق مى‌شد. عامل و كارگزار- برعكس والى- در حوزه قدرت خود از استقلال در تصميم‌گيرى برخوردار است و مأمور اجرايى و نماينده دولت به شمار مى‌رود.

از آغاز پديد آمدن منصب كارگزارى، عامل به‌طور معمول از بين اصحاب باسابقه و داراى توانايى علمى و اجرايى برگزيده مى‌شد و عمده وظيفه او در حوزه مسؤوليتش، تبليغ دين، اقامه جمعه و جماعت، اجراى منويات امام، فصل خصومت‌ها، فرماندهى سپاه، جمع‌آورى انفال و خراج و ساير اموال در بيت المال مسلمانان بود. پس از فتوحات- به خصوص در عصر امام على عليه السّلام- شهرها و استان‌ها و حتّى كشورهاى بسيارى، در قلمرو حكومت اسلامى قرار داشت و اداره شهرهاى تازه مسلمان، به تدبير و برنامه‌ريزى نياز داشت و همين امر سبب شد كه براى نخستين‌بار در نظام ادارى دولت اسلامى، سامانى نو پديدار شود.[1] پس ديوان‌هاى گوناگون پديد آمد و حوزه مسؤوليت‌ها مشخص شد و نظارت بر نظام اجرايى شكل گرفت. عوامل حكومت متعدد شدند و قدرت متمركز، بين آنان توزيع گرديد. معيار امام على عليه السّلام در اعطاى مسؤوليت‌ها، اين بود: «ولايت و كارگزاران حكومت اسلامى، جز به افراد متدين و امين واگذار نمى‌شود».[2]

با بررسى و مطالعه روايات مربوط به حضرت مهدى (عج)، وجود اين نهاد غير مستقل در تمامى ولايات و كشورهاى مختلف جهان حتمى به نظر مى‌رسد. البته ممكن است اين كارگزاران به‌طور مستقيم زير نظر امام به فعاليت بپردازند و يا تحت اشراف واليان و حكومت‌هاى شهرها به ايفاى وظيفه مالى، اقتصادى، قضايى، نظامى، امنيتى و ... بپردازند.

از اين كارگزاران، تحت عناوين مختلف نام برده شده است كه در ذيل به آنها اشاره مى‌شود. البته احتمال دارد برخى از گروه‌هاى زير، جزء همان 313 تن (حاكمان و واليان جهان) باشند. از اين گروه‌ها با نام‌هاى نجبا، رفقا، نقبا، عصائب، اوتاد، رجال الهى،

[1]. ر. ك: محمّد بن على بن طقطقى، تاريخ فخرى،( تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360)، ص 115.

[2].« لا يخص بالولايات إلّا اهل الدّيانات و الأمانات»: محسن مهاجرنيا، ساختار حكومت امام على عليه السّلام، دانشنامه امام على عليه السّلام، ج 6، ص 146 و 149.