4- 1. ايران و آلمان‌

موقعيت استراتژيك و ژئواستراتژيك ايران از علل رقابت قدرت‌هاى اروپايى براى حضور و سلطه بر اين كشور در سه قرن گذشته بود. در فاصله زمانى دو جنگ جهانى، آلمان توجه ويژه‌اى به خاورميانه و نفوذ در سه كشور ايران، تركيه و افغانستان داشت.

با روى كار آمدن هيتلر براساس اهداف كوتاه‌مدت و بلندمدت او، روابط با اين سه كشور از اولويت خاصى برخوردار شد. از اين رو اقدامات گسترده‌اى در زمينه‌هاى مختلف، مستقيم و غيرمستقيم انجام داد. دولت آلمان با بهره‌گيرى از موقعيت ايران و نياز شديد كشور به كمك‌هاى فنى و اقتصادى، از سال 1315 گروه‌هاى مختلفى را به ايران اعزام كرد. دولت آلمان با تأكيد بر نژاد مشترك آريا و هدف يكسان هر دو دولت در مبارزه با كمونيسم و امپرياليسم و تشويق دولت در به كار بردن كلمه ايران، محبوبيت بسيارى در ايران به‌دست آورد. حضور آلمانى‌ها در ايران موجب نگرانى شوروى و انگليس بود؛ بنابراين چندين بار تذكر و اخطارهاى رسمى و غيررسمى به دولت دادند، اما با توجه به اوضاع متشنج و بى‌ثبات بين‌المللى و نياز ايران به كمك‌هاى آلمان و بى‌توجهى انگليس به اين‌گونه درخواست‌ها و همچنين نفرت و انزجار مردم از عملكردها و اهداف استعمارى امپراتورى بريتانيا، اعتناى چندانى به اعتراض آنها نشد. اين موضع دولت در اين مقطع، عاملى براى تقويت رويكرد آلمان به ايران و گسترش روابط گرديد.

در اين ميان دولت ايتاليا كه متحد آلمان بود، كمك‌هاى فراوانى به ويژه در تأسيس نيروى دريايى ايران كرد. تحويل تعدادى كشتى، آموزش فنون دريانوردى، اعزام مربيان و مستشاران ايتاليايى، زمينه‌ساز دفاع از آب‌هاى ساحلى در شمال و جنوب به دست نيروهاى ايرانى شد.

4- 2. ايران و شوروى‌

پس از انقلاب بلشويكى و تشكيل اتحاد جماهير سوسياليستى شوروى و سقوط امپراتورى تزارها، روابط با ايران فراز و نشيب‌هايى داشت. مرز طولانى مشترك، وابستگى‌هاى اقتصادى به روسيه، قراردادهاى تحميلى، پى‌گيرى اهداف سلطه‌جويانه شوروى، استراتژى دسترسى به‌