جامعه را با آن بسنجد و درباره بحرانى بودن يا نبودن آن اظهار نظر كند. براى نمونه، انديشمندى كه داراى جهان‌بينى الهى است و يا به انسان نگاهى تعالى‌جويانه دارد، با انديشمندى كه جهان را تنها در بعد مادى آن خلاصه كرده و انسان را همچون حيوانى با غرايز مختلف مى‌بيند، داراى دو نوع تحليل از وضع موجودند و چه بسا بسيارى از رويكردهاى جامعه از نظر محقق اول نامطلوب باشد، اما انديشمند دوم آنها را مطلوب بداند. براين اساس است كه قائلان به انديشه اسلامى و شيعى، هر نوع حاكميتى را حاكميت مطلوب نمى‌دانند. به همين‌رو، برخى سياست‌هاى اجتماعى در نظر پاره‌اى از محققان، اصلاحات نام مى‌گيرد و در نظر برخى ديگر فساد.

بنابراين تحليل وضع موجود در انديشه متفكران كاملًا متأثر از مبانى نظرى و جامعه آرمانى آنان است و محقق بر اين اساس آن را برمى‌رسد. پس از اين، اگر محقق وضع موجود را نامطلوب بداند، به ريشه‌يابى مشكلات و بحران‌ها مى‌پردازد. در اين مرحله نيز مبانى نظرى محقق و جامعه آرمانى متأثر از آن، به‌شدت در اين ريشه‌يابى مؤثرند. مباحث ديگرى نيز در اين مرحله در تحليل نهايى محقق نقش مهمى دارند؛ مانند اينكه آيا انديشمند ريشه مشكلات را ارادى مى‌داند يا غيرارادى؟ آيا از نگاه او منشأ بحران‌ها سياسى است يا اقتصادى يا اجتماعى؟ بر پايه اين بررسى‌ها، انديشمند در مرحله نهايى به ارائه راه‌حلى براى مشكلات موجود مى‌پردازد؛ راه‌حلى كه به‌شدت متأثر از جامعه آرمانى اوست و در مبانى نظرى وى ريشه دارد.

بر پايه چهارچوب تحليلى مذكور و با مطالعه انديشه سياسى امام‌خمينى مى‌توان گفت مشاهده وضعيت موجود در جامعه ايران در دوران پس از مشروطه، دوران پهلوى اول و پهلوى دوم و دوران بعد از انقلاب، در انگيزش امام‌خمينى تأثيرى بسزا داشت؛ به‌گونه‌اى كه ايشان با مشاهده شرايط در دوران پيش از انقلاب با رجوع به مبانى فلسفى، كلامى، عرفانى و فقهى خود به تحليل وضع موجود پرداخت و چون آن را با مبانى پيش‌گفته مغاير مى‌ديد و روند جامعه را براى رشد و تربيت انسان ناعادلانه و ظالمانه مى‌پنداشت، به ريشه‌يابى علل اين شرايط روى آورد. وى در بازكاوى مشكلات جامعه نيز با تأثير از مبانى نظرى و جامعه آرمانى خود، ريشه مشكلات را در استقرار نظام سياسى مستبد، وابسته، و غيرمردمى و نامشروعى مى‌دانست كه با