سخن ناشر

الف‌

امام خمينى (س) علاوه بر اين‌كه شخصيتى جامع بين علم و عمل بوده، كه در عرصه علم نيز جامع بين علوم عقلى و نقلى و به حق از عالمان كم‌نظير بودند. ايشان فيلسوفى عارف و عارفى واصل بودند كه در برهه‌اى از حيات پربركت خود همه اشتغالات تدريسى و تحقيقى خويش را در حوزه علوم عقلى انجام دادند.

اما به حق از شگفتى‌هاى شخصيت علمى حضرت امام (س) اين است كه همان فيلسوف عارف، فقيهى بزرگ و اصولى صاحب مبنا و سبك؛ ظهور كردند. تربيت صدها مجتهد فاضل و تعداد فراوانى از فقهاى بزرگ و مراجع تقليد در كنار آثار مكتوب بسيار ارزنده، بهترين گواه اين ادعاست.

كتاب ارزنده‌ تحرير الوسيله‌ اثر فقهى آن فقيه مجاهد است كه به هنگام تبعيد در تركيه به انجام رسيد و به خاطر اخلاص و اتقان مؤلّف آن به سرعت در كنار شرايع الإسلام‌ و عروة الوثقى‌ از متون اصلى درس‌ها و شرح‌هاى عالى فقه گرديده است.

تنظيم مناسب و نشر بايسته آثار ماندگار حضرت امام (س) رسالت اصلى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س) است. در همين راستا و نظر به جايگاه «فقه» در زندگى علمى و عينى جامعه و در راستاى عمومى‌سازى مباحث استدلالى فقه، به ويژه در دانشگاه‌ها، معاونت پژوهش دفتر قم نگارش شرحى استدلالى به زبان فارسى را در اولويت كار خود قرار داده و از يكى از اساتيد حوزه علميه قم اين مهم را درخواست كرده است.

ب‌

استاد ارجمند حضرت حجت الاسلام والمسلمين محمدى خراسانى (دامت افاضاته) با علاقه فراوان و با قلمى روان و محققانه به شرح استدلالى مباحث معاملات‌ تحرير الوسيله‌ پرداختند كه با تقدير از زحمات ارزنده ايشان آرزوى تكميل ديگر مجلدات را داريم.

مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س)

دفتر قم‌

ج‌

مقدمه مؤلف‌

بسم الله الرحمن الرحيم‌

مهمترين وظيفه فقيهان و عالمان دينى تفقه در دين خدا و شناخت عميق همه دين است كه در حديث معروفى از حضرت امام كاظم (ع) از قول رسول اعظم (ص)، علم واقعى را در سه امر خلاصه كرده و فرموده اند:

«إنّما العلم ثلاثة، آية محكمة، أو فريضة عادلة، أو سنّة قائمه»؛[1]

يعنى علم اصول دين و عقايد، علم اخلاق و شناخت فضائل و رذائل براى تحليه به اولى و تخليه از دومى، و علم فروع دين و احكام شرعى فرعى كلى الهى.

اين وظيفه الهى را در طول تاريخ فقيهان سترگ، خصوصاً در بخش احكام شرعيه و فقه مصطلح كه فلسفه عملى همه جوانب زندگى فردى، اجتماعى، اقتصادى، سياسى و فرهنگى انسانها است، به خوبى انجام داده و از عهده برآمدهاند. يكى از قله‌نشينان فقه و فقاهت، بزرگ پرچمدار نهضت جهانى اسلام در عصر غيبت حضرت امام راحل عظيم الشأن است كه ابعاد بس عميق فقهى و اصولى ايشان همچنان ناشناخته است و يكى از منابع عظيم فقه، كتاب قيم و گرانسنگ‌ تحريرالوسيله‌ است كه انصافاً به دور از تكرار مكررات كل فقه را به شكل منقح در بر دارد و بر محققان و مدرسان عالى مقام است كه اين متن عظيم را محور دروس خارج فقه خويش قرار دهند تا ضمناً از آن امام سفر كرده بيشتر حق شناسى شود.

اين جانب با همه وجود خداوند منّان را شكرگزارم كه به من اين توفيق را داد تا

د

يك سال تمام در كنار سفره پربركت كتاب‌ تحرير الوسيله‌ امام راحل بنشينم و در حد بضاعت ناچيز خود متن «مكاسب محرمه» را كه حاوى بيست و شش مسأله است تدريس و سپس تقرير نمايم و شرحى فارسى به صورت استدلالى و اجتهادى بنويسم و غرض از تدوين آن به فارسى اين است كه تمام كتب فقهى استدلالى فقيهان بزرگ در طول تاريخ به زبان عربى نگاشته شده و البته چون منابع اصيل فقه- كتاب و سنت- به زبان عربى است به جا است كه كتب فقهى ما نيز عربى باشد، و از جمله شروح متعددى كه بر تحرير الوسيله‌ نگاشته شده تماماً به عربى است و در رأس آنها موسوعه‌ تفصيل الشريعة فى شرح تحرير الوسيله‌ اثرماندگار استاد عظيم الشأن ما مرحوم آيت الله العظمى فاضل لنكرانى است كه از شاگردان برجسته مكتب فقهى و اصولى امام راحل بودند، ولى با اين‌همه خلأ وجود يك دوره شرح فارسى اجتهادى و استدلالى- كه همه حوزويان و دانشگاهيان و اصحاب فكر و فرهنگ و مراكز فقهى، فرهنگى و علمى در سراسر كشور استفاده كنند- احساس مى‌شد، بر اين اساس برادران عزيز من در مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س)- دفتر قم، از بنده خواستند تا به اين مهم اقدام نمايم و بنده كه بزرگ‌ترين آرزوى زندگيم اين بود كه خداوند توفيق دهد كه يك دوره كامل فقه را از طهارت تا ديات به صورت استدلالى بنويسم، و ضمناً در حد توان دِينم را به امام و انقلاب ادا كنم، از اين پيشنهاد استقبال نمودم و حاصل يك سال درسى كتابى است كه پيش روى شما است. البته فارسى بودن كتاب هرگز باعث نشده تا از عمق و عظمت يك بحث عميق استدلالى كاسته شود.

در خاتمه از زحمات خالصانه دوستان فاضل جهت آماده‌سازى كتاب صميمانه تقدير مى‌نمايم و از خداى متعال توفيق نشر معارف اهل بيت و به ويژه فقه اهل البيت (ع) را براى آن عزيزان خواستارم و از اصحاب فكر و فقه و فرهنگ در سراسر كشور تقاضا دارم اين جانب را از نظرات صائب و ارزشمند خود بى‌نصيب نگذارند كه يقيناً راهنمايى‌هاى آن عزيزان نصب العين ما در تدوين ادامه شرح خواهد بود و اين اثر ناچيز را به روح بلند و ملكوتى آن امام راحل تقديم مى‌نمايم.

قم- على محمدى خراسانى- 10/ 3/ 1387

1

پيش‌گفتار

اديان آسمانى و به تخصيص دين مبين اسلام براى انسان‌ها حيات ابدى قائل است و بر اين اساس مقصد اعلاى خلقت و غايه القصواى آفرينش بشر را نيل به سعادت ابدى و رسيدن به جوار قرب حق و قرار و آرام گرفتن در نزد مالك حقيقى همه عوالم وجود مى‌داند كه‌ يَا أيُّهَا الإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ،[2] فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ،[3] يَا أيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ^ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً^ فَادْخُلِي فِي عِبَادِي^ وَادْخُلِي جَنَّتِي.[4]

در منطق قرآن كريم تحقق هدف مذكور مرهون سه عامل است:

1. ايمان: ايمان از مقوله فعل و عمل است نه از مقوله علم و آگاهى، زيرا قرآن مى‌گويد: وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوّاً[5] ايمان به معناى عقد القلب است يعنى دل انسان به حقايق غيبى از مبدأ تا معاد باور داشته باشد و با آن پيوند ناگسستنى برقرار كند و بدان گره بخورد، ايمان يعنى تصديق و اذعان و باور عميق كه از بن دندان به وجود حقايق اعتقادى اقرار و اعتراف كند و در برابر آنها تسليم محض باشد و به اصطلاح اصولى: موافقت التزاميه داشته باشد و اهل جحد و انكار نباشد، در مرحله شك و تردد هم توقف نكند.

[1]. الكافى، ج 1، ص 32، ح 1.

[2]. انشقاق( 84): 6.

[3]. قمر( 54): 55

[4]. فجر( 89): 27- 30.

[5]. نمل( 27): 14.