رسول خدا او را براى امر دينمان پسنديد، آيا نبايد براى دنيامان به او خشنود باشيم؟!

ابوبكر زكات را بر نماز قياس كرد و گفت: هركه ميان نماز و زكات فرق گذارد با او مى‌جنگم!

نيز ابوبكر «عهد» را بَر «عقد» قياس كرد آن گاه به خلافتِ عمر- پس از خود- عهد كرد ...[1]

* بررسى همه جانبه اين امور، درنگ بيشترى را مى طلبد ولى به همين مقدار بسنده مى كنيم تا خواننده گرامى تصويرى از رويكردهاى فكرى رايج درصدر اسلام داشته باشد و با ريشه هاى قواعد دو رويكرد آشنا باشد.

نگرشى در رأى و قياس‌

امام صادق عليه السلام سببِ روى آوردن ابوبكر و عمر (و دنباله روان آن دو را) به رأى و قياس بيان كرده‌اند، و در اين راستا رواياتِ چندى از آن حضرت رسيده است.

ج قاضى نعمان (محمّد بن منصور تميمى مغربى) قاضى مصر، حكايت مى‌كند كه: شخصى از امام صادق پرسيد: اى فرزند رسول خدا، اختلاف در قضايا و احكام [حلال و حرام‌ها] از كجا در ميانِ اين امّت پديد آمد، در حالى كه دين و پيامبرشان يكى است؟

امام عليه السلام فرمود: آيا آنان در زمان حيات پيامبر صلى الله عليه و آله با هم اختلاف داشتند؟

گفت: نه، چگونه اختلاف امكان داشت در حالى كه آنچه را نمى‌دانستند و در آن اختلاف مى‌يافتند، به آن حضرت عرضه مى‌داشتند!

امام عليه السلام فرمود:

و همچنين اگر به پا مى‌داشتند كسى را كه پيامبر صلى الله عليه و آله امرشان كرد كه بعد از آن حضرت احكام را بگيرند، اختلاف پيدا نمى‌كردند! ليكن كسى را عَلَم كردند

[1] . الاجتهاد فى الشريعة الإسلاميه: 63.