احوال شخصى و احكام و معاملات اعم از عقود و ايقاعات و احكام شرع و قوانين و مقررات قضائى و جزائى اسلام شامل مى شود.

رسالة الحقوق‌

حقوق در فرهنگ و معارف اسلامى حوزه وسيعى از معارف حقوقى، اخلاقى، تكاليف، وظائف، مسائل اجتماعى و سياسى، فردى و خانوادگى و عمومى را شامل مى شود و بر طيف وسيعى از تكاليف و حقوق به مفهوم خاص و اصطلاح قرآن و نيز از مسائل اجتماعى و تكاليف الهى اطلاق مى گردد.

از جمله اين معانى بلند و وسيع را مى توان درنهج البلاغه شريف يا فرمان آن حضرت به مالك اشتر و يا نامه به امام حسن (ع) و يا خطبه حقوق و يا نامه به حارث همدانى و مانند آن و يا در نامه امام صادق (ع) به نجاشى و يا در رسالة الحقوق حضرت زين العابدين (ع) و يا خطبه فدكيه حضرت زهرا سلام الله عليها و يا در روايات گوناگونى كه در باب حقوق آمده است جستجو كرد. در اين قبيل رساله ها بصورت جامع وكامل مباحث ارزش‌مند و فراوان اخلاقى، حقوقى، اجتماعى، سياست، تربيتى و مانند آن آمده است.

بر اين رساله مبارك، شرحهاى فراوان درطول قرنهاى گذشته و قرن اخير نگاشته شده كه هريك در خور تقدير و شايسته بهره بردارى و تكريم است.

اين رساله مباركه در كتاب‌هاى من لايحضره الفقيه وخصال وامالى شيخ صدوق (م 382 ه- ق) و مكارم الاخلاق مرحوم طبرسى (م 548 ه- ق) و كتاب شريف تحف العقول مرحوم محمد بن حسن بن شعبه (م 385 ه- ق) نقل فرموده اند. مرحوم صدوق دركتاب من لايحضره الفقيه بصورت مسند نقل فرموده است.

الف) سند: