قصر یاقوت، عمارت

نویسنده (ها) : ناصر پازوکی طرودی

آخرین بروز رسانی : جمعه 6 تیر 1399

قصر یاقوت، عمارت \ emārat-e qasr-e yāqūt \ ، از بناهای شاخص عهد ناصرالدین شاه قاجار واقع در سرخه‌حصار.

قصر یاقوت در دورۀ ناصرالدین شاه و به دستور وی در 1300 ق / 1883 م، توسط میرزا محمد خان، پیشخدمت خاصه ساخته شد. شاه در ایامی از سال برای تفرج و به‌خصوص برگزاری مراسم آش‌پزان (ه‌ م) در آنجا اقامت می‌کرد. نزدیک بودنِ این قصر به منطقۀ حفاظت‌شده و شکارگاه سلطنتی سرخه‌حصار و خجیر که از زمان فتحعلی شاه به‌عنوان منطقۀ قُرق اعلام شده بود، از دلیلهای دیگر توجه ناصرالدین شاه به آن بود.
تصاویری از این قصر، باغ پیرامون آن و کاروان‌سرای سرخه‌حصار که اردوی ناصرالدین شاه در 1312 ق در آنجا برپا بود، در آلبوم‌خانۀ کاخ گلستان موجود است. این تصویرها نشان می‌دهد که قصر یاقوت دارای حصاری در پیرامون و بنایی با مناره‌های کوتاه به‌عنوان سردرِ ورودی بوده است که اکنون از آن بنا اثری برجای نمانده، اما بخشی از حصار پیرامونی آن در جبهۀ غربی باقی مانده است.
قصر یاقوت بنایی به ابعاد تقریبی 17 × 23 متر، و در دو طبقـه است کـه در جهت شمـالی ـ جنـوبی بر روی صفحه‌ای که با سنگ احداث کرده‌اند، ساخته شده است. ایوانی با 20 ستون در هر طبقه گرداگرد بنا را در برگرفته است و ستونهای 4 گوشۀ بنا دوقلو، و جدا از یکدیگر برپا شده‌اند. جنس ستونها از چوب، و روی آنها با گچ اندود شده است. هر یک از ستونها دارای پایه‌ای به شکل مکعب مستطیل است و سرستونها با گچ‌بری تزیین شده‌اند. لبۀ ایوانها در ابتدا دارای حفاظی به صورت مشبک چوبی بوده‌اند، اما در مرمت سالهای اخیر به جای شبکۀ چوبی، از قطعه‌سفالهای نیم‌دایره برای مشبک جلوه دادن استفاده شده است.
درِ ورودی بنا در سمت شمال، و به صورت پیش‌آمده ساخته‌شده‌است. برای اجرای این پیش‌آمدگی، دو ستون قطور مکعب‌شکل خارج از فضای ایوان نصب کرده‌اند که در طبقۀ دوم به صورت بالکن دیده می‌شود. در امتداد درِ ورودی راهروی اجرا گردیده، و در هر طرف آن 3 اتاق مجزا ساخته شده که اتاق جنوبی از اتاقهای دیگر بزرگ‌تر است.
در میانۀ راهروِ یادشده پلکانی با 13 پله برای دسترسی به طبقۀ دوم تعبیه شده است که در قسمت پاگرد دوطرفه می‌شود و هر طرف 6 پله دارد. از دو طرف پلکان در طبقۀ اول که راهرو باریکی وجود دارد، می‌توان به اتاقهای جنوبی وارد شد و از زیر پاگرد پلکان نیز به زیرزمین رفت. از برخی شواهد موجود و سبک معماری دورۀ قاجار برمی‌آید که احتمالاً زیرزمین قبلاً حوض‌خانه بوده است؛ اما در تعمیرات اخیر آن را به سرویس بهداشتی بدل کرده‌اند.
طبقۀ دوم بنا مـانند طبقۀ اول دارای راهرو شمالی ـ جنوبی، و در هر طرف دارای 3 اتاق است؛ البته دیوار میان دو اتاق جنوبی برداشته شده، و به صورت یک سالن سراسری با دری به ایوان، و 4 پنجرۀ رو به بیرون (جنوب) درآمده است. هر یک از اتاقهای سمت جنوبِ بنا در طبقۀ اول دری به ایوان، و یک پنجره دارد. در سمت شمال، در هر طبقۀ بنا 4 پنجره به صورت قرینه، و دری به ایوان دیده می‌شود.
سمت شرق و غرب بنا در هر طبقه دارای 6 پنجره است که به قرینه روی هم قرار دارند، اما هیچ دری از اتاقها به بیرون باز نمی‌شود؛ همچنین هر یک از اتاقها دارای بخاری دیواری، و تنها اتاق جنوبی طبقۀ دوم که به صورت سالن است، 4 بخاری دیواری در 4 گوشه دارد.
تمام درها و پنجره‌های قصر یاقوت چوبی است و اطراف آنها سنگ‌چینهایی به رنگ قرمز سوخته به‌عنوان نما کار شده است. تمام سطوح بدنۀ خارجی و داخلی بنا با گچ‌ اندود شده، و در تعمیرات اخیر تجهیزات روشنایی، رایانه، لوله‌کشی آب و دستگاههای حرارتی و برودتی در بنا تعبیه شده است. سقف عمارت پس از اجرای پای چوبی با ورق گالوانیزه (شیروانی) پوشانده شده است.
در ساخت قصر یاقوت از مصالح سنگ، آجر، خشت، ملاط گِل، گچ سنتی، و برای ستونها و پوشش سقف از چوب استفاده شده، و صفحه‌ای که بنا روی آن ساخته شده است، در سمت شمال حدود 120 سانتی‌متر ارتفاع دارد، اما این ارتفاع در سمت جنوب به‌سبب شیب طبیعی زمین به حدود 70 سانتی‌متر کاهش می‌یابد. در قسمتهایی از این صفحه به‌خصوص سمت شمال و دو طرف پلکان ورودی و زیر ستونها، از سنگهایی تراش داده شده که نقشهایی بر روی آنها حجاری شده است، استفاده کرده‌اند.
قصر یاقوت از نمونه بناهای برون‌گرا به شمار می‌آید که در زمان قاجاریه به تقلید از معماری غربی ساخته شده است. این گونه بناها برخلاف معماری سنتی ایران که بیشتر به داخل بنا و تزییناتِ آن توجه دارد و بیشتر بناها دارای حیاط مرکزی و اندرونی و بیرونی‌اند و گرداگرد حیاط مرکزی را بخشهای مختلف خانه در بر می‌گیرد، نگاه به بیرون دارند و در ساخت آنها، بخشهای بیرونی بنا مورد توجه و تزیین قرار می‌گیرد. با توجه به تمام جهات، قصر یاقوت بنایی بسیار زیبا ست و قرارگیریِ آن در باغی پردرخت و مصفا بر شکوه و اهمیتش افزوده است.
قصر یاقوت در 1336 ش به سازمان تأمین اجتماعی واگذار گردید و به بزرگ‌ترین و مجهزترین آسایشگاه برای درمان و استراحت کارگران مسلول و خانواده‌هایشان بدل شد. این بنا طی سالهای 1385 تا 1390 ش توسط مسئولان بیمارستان شهید لواسانی مرمت اساسی شده است و استحکام خوبی دارد.
قصر یاقوت در فروردین 1382 با شمارۀ 412‘10 در فهرست آثار ملی ثبت، و مشمول قوانین حفاظتی شد.

ناصر پازوکی طرودی