ظهیرالدوله، گورستان

نویسنده (ها) : علی محمد مرادیان منفرد

آخرین بروز رسانی : جمعه 6 تیر 1399

ظهیرالدوله \ gūrestān-e zahīr-od-dowle \ ، از گورستانهای مشهور شمیران، واقع در محلۀ امامزاده قاسم، خیابان ظهیرالدوله، در منطقۀ 1 شهرداری تهران.
نام این گورستان از نام علی خان ظهیرالدوله (ه‌ م)، از رجال دورۀ قاجار گرفته شده است.

در این گورستان شماری از صاحب‌منصبان، اندیشمندان، هنرمندان و افراد برجستۀ دیگری مدفون‌اند؛ اما از اوایل دهۀ 1340 ش خاک‌سپاری در آن ممنوع شده است.
روستای امامزاده قاسم در شمال‌شرقی تجریش به سبب استقرار در کوهپایه‌های البرز و وجود دو رودخانۀ دربند و گلاب‌دره، دارای آب‌وهوایی خوب و باغهای میوه و مزارع غلات متعدد بود (بلاغی، 23). ظهیرالدوله که به آن منطقه علاقه داشت، در اواخر عمرش، روزی به همراه یکی از درویشان سلسلۀ نعمت‌اللٰهی، موسوم به مولوی هادی گیلانی، ملقب به وفاعلیشاه (1291- 1369 ق / 1874-1950 م) در اطراف این روستا تفرج می‌کرد. ناگهان در زیر درخت کهن‌سالی پای او به سنگی گیر کرد، فوراً رو به وفاعلیشاه کرد و از نزدیکی زمان مرگ خود سخن گفت؛ سپس از او خواست تا متصدی کفن‌ودفن وی باشد و او را در آن محل و زیر همان درخت به خاک بسپارد. چند روز بعد، وفاعلیشاه به محل سکونت خود در گیلان بازگشت. اندکی بعد، ظهیرالدوله او را به تهران فرا خواند و دوباره وصیت خود را تکرار کرد. هنوز وفاعلیشاه در تهران بود که در 24 ذیقعدۀ 1342 (1302 ش) ظهیرالدوله در باغ ییلاقی خود، واقع در جعفرآباد شمیران درگذشت (همو، 119-120؛ بامداد، 2 / 370؛ «شمیران ... »، 32). امروزه بر سنگ‌مزار وفاعلیشاه که در فاصله‌ای اندک از مزار ظهیرالدوله قرار دارد، عبارتی حک شده، و آن این است که وفاعلیشاه، ظهیرالدوله را در محل موردنظر به خاک سپرد (بلاغی، 32).
دربارۀ پیشینۀ کاربری محل دفن ظهیرالدوله نقلهای متعددی وجود دارد. برخی معتقدند که آن محل گورستان قدیمی امامزاده قاسم بوده، و ظهیرالدوله در گورستان کهنه به خاک سپرده شده است (همو، 119). برخی دیگر، گورستان قدیمی را جدا از محل آرامگاه دانسته‌اند؛ اما بر این باورند که این دو به یکدیگر نزدیک بوده‌اند. براساس متن وقف‌نامۀ آب‌انبار موجود در گورستان که توسط غلامحسین خان نجفی ملقب به ضرغام‌علیشاه در 1352 ق وقف شده است، محل آب‌انبار واقع در قبرستان قدیم امامزاده قاسم، جنب مقبرۀ ظهیرالدوله ذکر شده است. بدین ترتیب، می‌توان نتیجه گرفت که ظهیرالدوله درون گورستان قدیمی روستای امامزاده قاسم دفن شده است.
در آغاز، این محل به عنوان سر قبر ظهیرالدوله شهـرت یـافت و مساحت کل آن 000‘1 مـ2 بـود (همو، 31-32). پس از درگذشت ظهیرالدوله، کسانی که به او تعلق خاطری داشتند و یا به نوعی با انجمن اخوت در ارتباط بودند، در اطراف مزار ظهیرالدوله دفن شدند؛ از همین‌رو، پس از چندی آنجا به گورستان ظهیرالدوله شهرت یافت.
پس از ظهیرالدوله، نخستین کسی که در این محل به خاک سپرده شد، ایرج میرزا قاجار (د 1304 ش) از شعرای عصر مشروطه است. همچنین درویش خان، موسیقی‌دان و نوازنده ــ که از اعضای انجمن اخوت نیز بود ــ در 2 آذر 1305 درگذشت و در اطراف مزار ظهیرالدوله به خاک سپرده شد. به مرور که بر تعداد گورها اضافه می‌شد، انجمن اخوت اقداماتی را جهت عمران، توسعه و نگهداری گورستان ظهیرالدوله آغاز کرد. این انجمن که از زمان حیات ظهیرالدوله، سازمان اداری منظمی داشت، در اطراف گورستان دیوار کشید و آنجا را به تصرف خود درآورد. بیشتر عملیات عمران و آبادانی این گورستان در دورۀ طولانی ریاست اسماعیل مرزبان گیلانی بر انجمن (1310-1337 ش)، و سپس در زمان ریاست جانشین او، فرج‌الله آق‌اِولی صورت گرفت (تبراییان، 16- 18؛ همایونی، 325، 326؛ مدرسی، 12).
خانقاه ظهیرالدوله در 1334 ش توسط انجمن اخوت در ضلع غربی مزار ظهیرالدوله احداث شد. این خانقاه ساختمانی یک‌طبقه با نمای بیرونی آجر قرمز، و سقف شیروانی است. دو اتاق بزرگ تودرتو فضای داخلی خانقاه را تشکیل می‌دهد. درون و بیرون این بنا فاقد هرگونه تزیینات معماری است.
درویشهای نعمت‌اللٰهی افزون بر پنجشنبه‌شبها، به هنگام مناسبتهای مذهبی همچون میلاد پیامبر اسلام (ص)، روز میلاد حضرت علی (ع) و عید غدیر، همچنین جشن گل (در فروردین هر سال) در این خانقاه گرد می‌آمدند و مراسم و محافل ویژه‌ای برگزار می‌کردند. از دیگر جلساتی که در خانقاه ظهیرالدوله منعقد می‌شده، جلسات تفسیر قرآن صفی‌علیشاه بوده است. در این مواقع، اتاق ضلع شمالی به بخش مردانه، و اتاق ضلع جنوبی به بانوان اختصاص داده می‌شد. دیوارهای داخل خانقاه از تابلوهای متعدد با مضامین دینی شامل آیات قرآن کریم، تمثال پیامبر (ص) و حضرت علی (ع)، شمایل بزرگان طریقت نعمت‌اللٰهی صفی‌علیشاهی و جز آنها پوشیده شده است. برخی از این تزیینات دیواری بر روی پوست حیوانات بوده، و در آنها آب طلا برای تزیین به کار رفته، و کف خانقاه نیز از فرشهای متعددی پوشیده شده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، انجمن اخوت تعطیل شد، اما همچنان جلسات مذهبی شبهای جمعه و مناسبتها در آن برگزار می‌شد. در 1366 ش، بر اثر جاری شدن سیل، به خانقاه ظهیرالدوله آسیبهایی رسید که چندان اساسی نبود و خانقاه مرمت شد. پس از تعطیلی انجمن اخوت، پیروان طریقۀ نعمت‌اللٰهی جلساتی را به طور رسمی در قالب هیئت حضرت علی (ع) تا 1378 ش تشکیل می‌دادند؛ اما پس از آن تاریخ، این خانقاه که یکی از آخرین خانقاههای تهران به شمار می‌آمد، تعطیل شد ( گزارش ... ، 7- 8؛ تحقیقات ... ). در کنار خانقاه یک آبدارخانه و یک نمازخانۀ بانوان موجود است.
از دیگر بناهای موجود در گورستان ظهیرالدوله ساختمان دوطبقه‌ای است که در سمت چپ محل ورود به گورستان قرار دارد. این ساختمان آجری محل سکونت خادمان گورستان و خانقاه ظهیرالدوله بوده، و فاقد هرگونه تزیینات معماری است و چون سالها ست که گورستان متولی ندارد، در حال حاضر وضعیت نامناسبی دارد. عرصۀ گورستان، باغی مصفا ست که انواع درختان و درختچه‌ها نظیر کاج، چنار، ارغوان، توت سفید، شاتوت، زردآلو، آلوچه (گوجه‌سبز)، انار، گیلاس، سیب، خرمالو، شمشاد و انجیر وحشی پوشش گیاهی آن را تشکیل می‌دهد. درگذشته در کنار مزار ظهیرالدوله یک درخت داغداغان وجود داشت که ظهیرالدوله در زمان حیات خود ساعتها در سایۀ آن می‌نشست.
برای آبیاری گیاهان موجود در محوطۀ گورستان، در ضلع شمالی آن آب‌انباری احداث، و وقف گورستان و مزار ظهیرالدوله شده است. در ضلع شرقی مزار ظهیرالدوله، چندین مقبره در مساحتهای بزرگ و کوچک وجود دارد. نخستین مقبره پس از مقبرۀ ظهیرالدوله متعلق به فرج‌الله آق‌اولی است. مقبرۀ خاندان لقمان‌الدولۀ ادهم، مقبرۀ خانوادگی سرلشکر مقامی، مقبرۀ خانوادگی برومند و چند مقبرۀ دیگر نیز در ضلع جنوبی گورستان قرار دارد. این مقبره‌ها فاقد تزیینات معماری قابل توجه‌اند و چون چند دهه است که مرمت نشده‌اند، در آستانۀ تخریب قرار دارند. این مقبره‌ها امروزه به صورت انبار لوازم مستعمل درآمده‌اند (تحقیقات).
گورستان ظهیرالدوله فاقد غسالخانه بود؛ ازهمین‌رو، اموات آن در امامزاده صالح تجریش، و یا امامزاده قاسم غسل داده می‌شدند. در محوطۀ گورستان ظهیرالدوله 581 گور وجود دارد (تبراییان، 37-63). مدفونان در این گورها همگی از چهره‌های شاخص فرهنگی، سیاسی و اجتماعی تاریخ معاصر ایران به شمار می‌آیند؛ ازاین‌رو، گورستان ظهیرالدوله در میان گورستانهای ایران کم‌نظیر است. بسیاری گورستان ظهیرالدوله را با گورستان پرلاشز پاریس مقایسه کرده‌اند ( گزارش، 5، 9-10).
ملک‌الشعرا بهار، ایرج میرزا، فروغ فرخزاد، رهی معیری، روح‌الله خالقی، حبیب سماعی، حسین تهرانی، ابوالحسن صبا، مرتضى محجوبی، قمرالملوک وزیری، درویش خان، سید حسین فاطمی، محمد مسعود، مهدی فرخ، احمد نخجوان، توفیق جهانبخش، سید حسن تقی‌زاده، حسین طاهرزاده، رضا محجوبی، غلامرضا رشید یاسمی، مرتضى یزدان‌پناه، منوچهر مهران و جز آنها از مدفونان گورستان ظهیرالدوله‌اند. بیشتر سنگ‌مزارهای گورستان ظهیرالدوله طرحهای متفاوتی نسبت به سنگ قبرهای آن زمان دارند. این سنگها غالباً دارای جنس و طرحی شبیه به سنگهای مـزار گورستانهای غربی‌اند؛ ازاین‌رو، مجموعه سنگهای قبور این گورستان دارای ارزش هنری‌اند.
بارزترین اثر هنری موجود در عرصۀ گورستان ظهیرالدوله، مقبرۀ رهی معیری است. این اثر که طرحش مقتبس از آرامگاه عمر خیام است و در ابعاد کوچک‌تر ساخته شده است، با کاشیهایی منقش به طرحهای اسلیمی پوشیده شده، و سطوح اضلاع مختلف پایه‌ها و بخشهایی از گنبد از بیرون و درون مقبره، به ابیاتی از اشعار وی مزین گردیده است. مقبرۀ رهی برای محفوظ ماندن از آسیبهای ناشی از باد و باران، در محفظه‌ای شیشه‌ای قرار گرفته است.
سنگ مزار ایرج میرزا در 1353 ش به همت انجمن آثار ملی بر روی مزار وی نصب شد. این سنگ از جنس گرانیت خاکستری تیره و مربع‌شکل است و سطح فوقانی‌اش چهارضلعیِ برآمده است.
در ضلع شمالی گورستان، مقبرۀ ملک‌الشعرا بهار بر روی آب‌انبار قرار دارد. این قبر، 3 پله از سطح گورستان بالاتر است. بر روی قبر چهارطاقیِ سفیدی بنا شده، و 4 ستون شش‌ضلعی سقف بلند مقبره را نگهداشته است. سرستونهای چهارطاقی به صورت یک برجستگی ذوزنقه‌مانند است. بر پیشانی ضلع جنوبی چهارطاقی نام کامل بهار، و در دو سوی آن اشعاری از وی حک شده است ( گزارش، 7).
مزار ظهیرالدوله در ضلع جنوبی گورستان، و در میان خانقاه و مقبرۀ فرج‌الله آق‌اولی قرار دارد. در میانۀ این دو مکان، سکویی وجود دارد و بر آن 3 سنگ مزار نصب شده است که یکی از آنها متعلق به ظهیرالدوله، و سنگ دیگر متعلق به همسر و فرزند او ست. همسر و فرزندان و نزدیکان صفی‌علیشاه و ظهیرالدوله و برخی از بزرگان طریقۀ نعمت‌اللٰهی صفی‌علیشاهی نیز از مدفونان در اطراف این 3 قبرند.
دربارۀ مساحت کلی گورستان ظهیرالدوله آمارهای متعددی وجود دارد. بلاغی مساحت اولیۀ آن را 000‘1 مـ2 ذکر کرده است (ص 32). آنچه در ادارۀ ثبت، بخش 11 دربند به پلاک 930 اصلی به ثبت رسیده است، مبین مساحت 79 / 459‘2 مـ2 است. در گزارش ثبتی تهیه ‌شده توسط سازمان میراث فرهنگی به نقل از شهرداری منطقۀ 1 تهران، مساحت گورستان قریب به 300‘4 مـ2، مشتمل بر 500‘ 3 مـ2 عرصه و 800 مـ2 بناهای غیراساسی ذکر شده است (ص 2؛ تحقیقات).
سبب اختلاف‌نظر در مساحت کلی گورستان ظهیرالدوله این است که در دو ضلع شمالی و شمال‌غربی گورستان و خانقاه ظهیرالدوله، فضاهای گورستانی به صورت مقبره‌های روباز قرار دارد که از گورستان ظهیرالدوله جدا بوده و ازلحاظ مالکیت، در اختیار برخی خانواده‌ها ست؛ ازاین‌رو، در منابعِ یادشده به این موضوع اشاره نشده است و همۀ سطوحی را که در آن قبوری وجود دارد، گورستان ظهیرالدوله قلمداد کرده‌اند.
از 1357 ش، در پی تعطیلی انجمن اخـوت ــ که تا آن زمان مدیریت و نظارت بر گورستان و خانقاه ظهیرالدوله را برعهده داشت ــ این گورستـان آسیبهای جدی دیده است. امروزه افراد مختلف حقیقی و حقوقی ازجمله سازمان حج و اوقاف و امـور خیریـه، شهرداری تهران و سازمان میراث فرهنگی ادعاهای مختلفی در زمینۀ مالکیت گورستان و خانقاه ظهیرالدوله مطرح می‌کنند. همچنین خانواده‌ای که پیش از 1357 ش به عنوان خادمان گورستان و خانقاه ظهیرالدوله و به اذن انجمن اخوت در ساختمان مسکونی گورستان اسکان داده شده‌اند، نیز خود را مالک اصلی زمین می‌دانند.
راه ورود به خانقاه و گورستان ظهیرالدوله از خیابانی به همین نام (ظهیرالدوله) است. کوچه‌ای که از خیابان ظهیرالدوله منشعب می‌شود، با شیبی رو به پایین به ورودی گورستان با سردر سنگی آن منتهی می‌شود. بر دو لنگۀ در ورودی، با آهن خمیده و به خط نستعلیق،
آیاتی نوشته شده است. در قوس شکستۀ بالای در، علامت انجمن اخوت یا طریقت نعمت‌اللٰهی صفی‌علیشاهی نصب است. این علامت بر روی بیشتر قبور گورستان، و از آن جمله مزار ظهیرالدوله مشاهده می‌شود. در بخش پیشانی سردر، کتیبه‌ای کاشی‌کاری شده با عبارت آرامگاه صفا ظهیرالدوله، صفاعلیشاه و همچنین علامت انجمن نصب شده است؛ بخشی از این کتیبه شکسته شده، و مرمت نگردیده است. از سال ساخت سردر گورستان اطلاع دقیقی در دست نیست؛ احتمال دارد که زمان ساخت آن با زمان ساخت خانقاه (1334 ش) یکی باشد.
از حوادث تاریخی در این مکان می‌توان به ترور نـافرجام دکتـر سید حسین فاطمی ــ وزیر امور خارجۀ دولت دکتـر مصـدق ــ در بهمـن 1335 ش، در جریـان سخنرانی به مناسبت پنجمین سالروز ترور محمد مسعود اشاره کرد.
اثر تاریخی باغ و گورستان ظهیرالدوله در تاریخ 1 / 2 / 1377 ش، به شمارۀ 001‘2 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

مآخذ

بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، 1350 ش؛ تبراییان، صفاءالدین، چهره‌هایی در خاک (خفتگان تربت ظهیرالدوله)، تهران، 1382 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ «شمیران، سرزمین راحت و آسایش»، اطلاعات ماهانه، تهران، 1334 ش، شم‌ 88؛ گزارش ثبتی باغ ظهیرالدوله، به کوشش فرناز اخوان توکلی، تهران، 1376 ش؛ مدرسی چهاردهی، نورالدین، سیری در تصوف، تهران، 1359 ش؛ همایونی، مسعود، تاریخ سلسله‌های طریقۀ نعمة‌اللٰهیه در ایران، تهران، 1358 ش.

علی‌محمد مرادیان منفرد