صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، سازمان

نویسنده (ها) : حسن موسوی زاده

آخرین بروز رسانی : یکشنبه 8 تیر 1399

صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، سازمان \ sāzmān-e sedā va sīmā-ye jomhūrī-ye eslāmī-ye īrān \ ، سازمانی رسانه‌ای که تنها متولی قانونی پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی در جمهوری اسلامی ایران است. این سازمان دولتی در خیابان ولی‌عصر، خیابان جام‌جم واقع است.
سازمانهای رادیو و تلویزیون ایران تا پیش از 1350 ش، به‌صورت جداگانه فعالیت می‌کردند. در دهۀ 1330 ش، اندیشۀ تأسیس سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران مطرح شد، اما اجرای آن چندین سال به تعویق افتاد. در 1337 ش حبیب‌الله ثابت‌پاسال، ایجاد فرستندۀ تلویزیونی را به دولت وقت پیشنهاد داد و در پی آن، لایحه‌ای از سوی دولت برای ایجاد چنین فرستنده‌ای به مجلس شورای ملی فرستاده شد. مجلس شورای ملی در تیرماه همان سال، ماده‌ای را با 4 تبصره به تصویب رساند که به موجب آن به ثابت‌پاسال اجازه داده شد که فرستنده‌ای تلویزیونی را در تهران و زیر پوشش وزارت پست و تلگراف و تلفن ایجاد کند. این فرستنده از زمان آغاز کار به مدت 5 سال، از پرداخت مالیات معاف بود و تمام برنامه‌های آن از مقررات ادارۀ کل انتشارات پیروی می‌کرد. در این دوره تلویزیون ایران به‌صورت بخشی کاملاً خصوصی اداره می‌شد و درآمد آن از آگهیهای بازرگانی و تبلیغات به دست می‌آمد («سازمان ... »، کتاب ... ، بش‌ ؛ مجموعه ... 1337، 197- 198؛ سازگار، 32).
در 27 اسفند 1342، براساس مادۀ 1 و 2 قانون مربوط به تأسیس وزارت اطلاعات ]و جهانگردی[، اختیارات فرستنده‌های رادیو و تلویزیون دولتی و بهره‌برداری از آنها در کشور، به این وزارتخانه اختصاص یافت. به موجب مادۀ 2 این قانون، برنامۀ تلویزیونهای غیردولتی تابع مقرراتی شد که از سوی وزارت اطلاعات وضع می‌شد. براساس مادۀ 6، از تاریخ تصویب این قانون، تأسیس و ادارۀ فرستنده‌های رادیو و تلویزیون در انحصار دولت بود. در آن دوره وظایف مراکز و شبکه‌های رادیو و تلویزیون بر 3 اصل اطلاعاتی و خبری، آموزشی و فرهنگی، و تفریحی و سرگرمی مبتنی بود (مجموعه ... بیست و یکمین، 1 / 328-330؛ «سازمان ... »، دبیرخانه ... ، بش‌ ).
در تیرماه 1346، قانون تشکیل سازمان تلویزیون ملی ایران، با ماده واحده‌ای از سوی مجلس شورای ملی به تصویب رسید. براساس این قانون، برای تهیه و اجرای برنامه‌ها و ادارۀ دیگر امور مربوط به تلویزیون ملی ایران در کشور، سازمانی به نام سازمان تلویزیون ملی ایران وابسته به وزارت اطلاعات و جهانگردی تشکیل شد (مجموعه ... بیست و یکمین، 9 / 5183).
از 1348 ش، مسئولیت گسترش شبکۀ رادیویی کشور بر عهدۀ وزارت پست و تلگراف و تلفن گذارده شد و دو سال بعد در 1350 ش، پس از ادغام سازمانهای رادیو و تلویزیون، این کار در شمار مسئولیتهای سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران درآمد (سازگار، 12). بر همین اساس، قانونی در خردادماه 1350، در 20 ماده توسط مجلس شورای ملی به تصویب رسید که طی آن، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، وابسته به وزارت اطلاعات و جهانگردی تشکیل گردید.
براساس مادۀ 1 این قانون، این سازمان برای تمرکز امور مربوط به تأسیس، اداره و بهره‌برداری از مراکز رادیو و تلویزیون، و همچنین تهیه و پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی گشایش یافت. به موجب مادۀ 4، از تاریخ تصویب این قانون، کلیۀ اموال منقول و غیرمنقول و تعهدات سازمان تلویزیون ملی ایران و شبکۀ رادیویی کشور، به این سازمان منتقل شد. براساس مادۀ 5 این قانون، سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران برطبق اساسنامه، مشتمل بر مجمع عمومی، شورای عالی، مدیرعامل و بازرس شد؛ مدیرعامل این سازمان از سوی شاه برای فعالیت منصوب می‌شد.
بنابر مادۀ 6 این قانون، معرفی و شناساندن فرهنگ ایران ازطریق هدایت افکار عمومی در جهت منافع ملی و اجرای برنامه‌های سالم و سرگرم‌کننده با هدف بالابردن سطح آگاهی و دانش عمومی و پرورش ذوقی و هنری، ازجملۀ وظایف سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران به شمار می‌آمد. براساس همین ماده، به این سازمان اجازۀ تشکیل گروههای فرهنگی، هنری، علمی، مطالعاتی، تحقیقاتی و مؤسسه‌های آموزش عالی، و یا پذیرفتن وابستگی از سوی این گروهها به سازمان داده شد.
به موجب مادۀ 9 این قانون، مجمع عمومی سازمان متشکل از وزیران اطلاعات، دارایی، پست و تلگراف و تلفن، و ریاست این مجمع نیز بر عهدۀ وزیر اطلاعات و جهانگردی بود. براساس مادۀ 11، شورای عالی این سازمان متشکل از وزیران اطلاعات و جهانگردی، فرهنگ و هنر، علوم و آموزش عالی، آموزش و پرورش، کار و امور اجتماعی و همچنین وزیر تعاون بود (مجموعه ... 1350، 298-303).
سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 1357 ش، به سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران تغییر نام یافت («سازمان»، دبیرخانه، بش‌ ). مالکیت این سازمان براساس اصل 44 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوبۀ 1358 ش، بر عهدۀ دولت است. براساس اصل 175 این قانون نیز آزادی بیان و نشر افکار در سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، باید با رعایت موازین اسلامی و مصالح کشور تأمین گردد. به موجب همین اصل، ادارۀ سازمان صدا و سیما زیر نظر قوای سه‌گانه و به‌صورت یک شورای سرپرستی بود؛ اما در بازنگری قانون اساسی در 1368 ش، نصب و عزل مدیرعامل این سازمان بر عهدۀ رهبری است («قانون ... »، بش‌ ؛ «اصل ... »، بش‌ ؛ نیز نک‌ : دنبالۀ مقاله).
قانون ادارۀ سازمان صدا و سیما در آذرماه 1359، مشتمل بر 9 ماده و 3 تبصره به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. براساس مادۀ 1 این قانون، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران سازمانی مستقل است و به‌طور مستقیم زیر نظر قوای سه‌گانۀ قضائیه، مقننه و مجریه اداره می‌شود. همچنین قانون خط مشی کلی و اصول برنامه‌های سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، در تیرماه 1361، مشتمل بر مقدمه و 65 ماده و یک تبصره به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. کلیۀ مواد این قانون با توجه به اهداف نظام جمهوری اسلامی ایران ترسیم شده است و به مواردی ازجمله اصول کلی، مسائل خبری و تحقیقی، برنامه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، و خطوط کلی در زمینه‌های اقتصادی، امور اداری و نظامی می‌پردازد. برطبق مادۀ 1 این قانون، کلیۀ برنامه‌های سازمان مبتنی بر مبانی دینی اسلامی است، و بر پرهیز از پخش برنامه‌هایی که مخالف معیارهای اسلامی باشند، تأکید شده است.
اساسنامۀ این سازمان نیز مشتمل بر 30 ماده و 15 تبصره، در مهرماه 1362 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. براساس مادۀ 9 این اساسنامه، هدف اصلی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ایجاد محیطی مساعد برای تزکیه و تعلیم انسان و رشد فضایل اخلاقی، و شتاب بخشیدن به حرکت تکاملی انقلاب اسلامی در سراسر جهان است. همچنین بر پایۀ مادۀ 14 این اساسنامه، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران دارای دو رکن شورای سرپرستی و مدیرعامل است. ازجملۀ وظایف و اختیارات شورای سرپرستی، براساس مادۀ 16 این اساسنامه، می‌توان به تهیه و تنظیم و اصلاح خط مشی کلی و اساسنامۀ سازمان و اصول برنامه‌ها، و تقدیم آن به مجلس شورای اسلامی اشاره کرد. همچنین به موجب مادۀ 17 این اساسنامه، ادارۀ امور سازمان، تهیۀ طرحها و برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی و تقدیم آن به شورای سرپرستی جهت تصویب، و ایجاد هماهنگی و انسجام میان کلیۀ واحدها و مراکز سازمان، ازجملۀ وظایف مدیرعامل است.
براساس مادۀ 21، مدیرعامل این سازمان برای وظایف خود دارای 6 حوزۀ معاونت (معاونت امور برنامه‌ها، معاونت سیاسی، معاونت آموزشی، معاونت فنی، معاونت مالی و اداری، و معاونت برون‌مرزی) است.
مطابق مادۀ 22 اساسنامۀ سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، درآمدها و منابع اعتبارات سازمان اینها ست: درآمدهای ناشی از واگذاری حق پخش و توزیع محصولات و ارائۀ خدمات سازمان به اشکال مختلف؛ درآمدهای ناشی از اجرا و پخش برنامه‌های تبلیغاتی و آگهیهای بازرگانی؛ اعتبارات به‌دست‌آمده از محل بودجۀ عمرانی کشور؛ و درآمدهای ناشی از فعالیتهای تولیدی و سود حاصل از آنها. برپایۀ مادۀ 29، کارکنان سازمان صدا و سیما تا زمانی که در خدمت این سازمان هستند، از هرگونه فعالیت سیاسی، حزبی و صنفی در داخل سازمان ممنوع خواهند بود («اصل»، بش‌ ؛ «سازمان»، دبیرخانه، بش‌ ).
در بازنگری قانون اساسی 1368 ش و مطابق اصل 110 این قانون، نصب و عزل رئیس سازمان صدا و سیما بر عهدۀ مقام رهبری است. همچنین براساس مصوبۀ مجمع تشخیص مصلحت نظام در مهرماه 1369 دربارۀ چگونگی اجرای اصل 175 قانون اساسی در بخش نظارت، به موجب مادۀ 1 در اجرای این اصل، شورای نظارت بر سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران متشکل از: دو نفر به نمایندگی از قوۀ مجریه و به انتخاب و معرفی رئیس‌جمهور؛ دو نفر به نمایندگی از قوۀ قضائیه و به انتخاب و معرفی رئیس قوۀ قضائیه؛ و دو نفر به نمایندگی از قوۀ مقننه و به انتخاب و معرفی مجلس شورای اسلامی، مسئولیت نظارت بر این سازمان را بر عهده دارند. براساس مادۀ 2، اعضای شورای نظارت در سازمان صدا و سیما برای مدت دو سال از سوی قوای سه‌گانه برگزیده می‌شوند.
موضوع چگونگی اجرای اصل 175 قانون اساسی در بخش نظارت که در مهرماه 1369 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و مورد اختلاف مجلس و شورای نگهبان قرار گرفت، در اجرای اصل 112 قانون اساسی در جلسۀ مهرماه 1370 بار دیگر بررسی شد و موارد طرح‌شده در آن در قالب 4 ماده به تصویب نهایی مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید.
سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران دربرگیرندۀ 3 حوزۀ ریاست، پشتیبانی، و اجرایی است. حوزۀ ریاست شامل ریاست، قائم‌مقام سازمان، پشتیبانی مدیریت، بخش تحقیقات و سنجش برنامه‌ای، بخش روابط بین‌الملل، بخش روابط عمومی، بخش حراست، بخش موسیقی، و بخش مجلس و امور شهرستانها ست. حوزۀ پشتیبانی مشتمل بر امور مالی و اداری، طرح و توسعۀ فنی، بخش فنی و بهره‌برداری، بخش آموزش، بخش امور کالا، و بخش هماهنگی آرشیوها و کتابخانه‌ها ست. حوزۀ اجرایی نیز دربرگیرندۀ معاونت سیما، معاونت صدا، معاونت امور سیاسی، معاونت برنامه‌های برون‌مرزی، و مراکز رادیو و تلویزیون استانی و محلی است («اصل»، بش‌ ).
در 1350 ش، ساختمان تولید به‌عنوان نخستین ساختمان رادیو و تلویزیون ملی ایران در اراضی چندهکتاری جام‌جم ساخته شد. این ساختمان که امروزه جـایگاه معـاونت سیـاسی شبکـۀ 1 اسـت، 870‘10 مـ2 مساحت دارد. همچنین در سالهای 1366 تا 1368 ش، ساختمانی شیشه‌ای با مساحت 443‘1 مـ2 در این مکان ساخته شد که امروزه حوزۀ ریاست و واحد تحقیقات و برنامه‌ریزی، رادیو (واحد صدا)، واحد سیاسی و واحد خبر در آن به فعالیت می‌پردازند.
سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر، دارای 15 شبکۀ تلویزیونی سراسری، چندین شبکۀ استانی، شماری شبکۀ برون‌مرزی شامل جام‌جم 1، 2 و 3، العالم، کوثر، سحر 1 و 2، پرس‌تی‌وی، و شبکه‌های آی‌فیلم به زبانهای عربی، فارسی و انگلیسی، نیز شبکه‌های رادیویی همچون رادیو ایران، رادیو فرهنگ، رادیو معارف، رادیو قرآن، رادیو پیام، رادیو جوان، رادیو ورزش، رادیو سلامت، رادیو آوا، رادیو گفت‌وگو و رادیو تجارت، و دو شبکۀ رادیویی برون‌مرزی با عنوان رادیو دری و رادیو صدای داوود به زبان عبری است.
شبکۀ 1 سیما شبکه‌ای است سراسری که در ساختمان سیما واقع است؛ تنها چند گروه ازجمله گروه شاهد، روایت فتح، جانباز، ارتش و قوۀ قضائیه در خارج از ساختمان سیما و در جام‌جم قرار دارند. هم‌اکنون گروههای فیلم و سریال، اقتصاد، سیاسی، فرهنگ، تاریخ، هنر، خانواده، کودک و نوجوان، ورزش و تفریحات، اجتماعی، فرهنگ و معارف اسلامی، دانش، حماسه و دفاع، سپاه، جهاد، شاهد، جانباز، بسیج، روایت فتح، ارتش، قوۀ قضائیه، واحد تأمین برنامه، واحد طرح و برنامه، اطلاعات و برنامه‌ریزی، پخش، و اداری و مالی در شبکۀ 1 سیما به فعالیت می‌پردازند.
شبکۀ 2 سیما با گروههای اجتماعی، دانش، فیلم و سریال، و کودک در ساختمان الوند قرار دارد.
شبکۀ 3 با هدف جذب نسل جوان و اجرای برنامه‌های سرگرمی و تفریحی و ورزشی، در 14 آذر 1372 تأسیس شد و شامل بخشهای حراست، تولید فنی، گروه ورزش، اجتماعی، سیاسی، معارف، مالی، اداری و عمومی، فیلم و سریال، روابط عمومی، اطلاعات و برنامه‌ریزی، کتابخانه، آرشیو، و طرح و تأمین برنامه است.
شبکۀ 4 سیما در تابستان 1374 ش تأسیس، و پخش برنامه‌های آن در فروردین‌ماه 1375 آغاز شد. این شبکه که شبکۀ روشن‌فکران و فرهیختگان نام دارد، بیشتر به پخش برنامه‌های علمی و تخصصی می‌پردازد. شبکۀ 4 دارای استودیوی صدا، استودیوی تصویر، باکس مونتاژ و بازبینی، آرشیو گروههای سیاسی، معارف، ادب و هنر و دانش، تأمین برنامه، تولید، و اطلاعات و برنامه‌ریزی است.
شبکۀ تهران با هدف اطلاع‌رسانی و برنامه‌سازی برای شهروندان استان تهران، در آذرماه 1375 تأسیس شد. گروههای اجتماعی، معارف، فیلم و سریال، مستند، تولید، تأمین برنامه، طرح و برنامه، امور عمومی، اطلاعات و برنامه‌ریزی، و گروه سیاسی بخشها و واحدهای فعال شبکۀ تهران را تشکیل می‌دهند.
شبکۀ خبر به‌عنوان نخستین شبکۀ تلویزیونی در ایران که صرفاً به تولید و پخش خبر می‌پردازد، در آذرماه 1378 و با مأموریت گردآوری، دریافت، تهیه، تنظیم و پخش اخبار و گزارشهای خبری و برنامه‌های سیاسی، با هدف اطلاع‌رسانی سریع و آگاهی‌دادن لحظه به لحظه به مخاطبان برای مقابله با تبلیغات رسانه‌های خارجی تأسیس شد.
باشگاه خبرنگاران جوان با هدف ایجاد اشتیاق در نسل جوان، به‌منظور به‌کارگیری استعدادهای خلاق در حرفۀ خبرنگاری و آموزش مهارتهای لازم حرفه‌ای برای تبدیل اعضای آن به خبرگزار آزاد حرفه‌ای در 1378 ش گشایش یافت. آموزش، ایجاد شغل برای جوانان، و اطلاع‌رسانی ازجملۀ اهداف این باشگاه به شمار می‌آیند («سازمان»، کتاب، بش‌ ؛ «پایگاهها ... »، بش‌ ؛ برای آگاهی بیشتر، نک‌ : ه‌ د، خبرنگاران جوان، باشگاه).
در 1381 ش، شبکۀ آموزش با هدف اصلی تولید برنامه‌های آموزشی برای مخاطبان گستردۀ سیما آغاز به کار کرد. مدتی بعد و در 1384 ش، شبکۀ قرآن که تا مدتی پیش از آن به‌صورت پاره‌وقت، برنامه‌های خود را بر روی فرکانس شبکۀ 2 ارائه می‌کرد، دارای شبکه‌ای مستقل شد. در سالهای بعد با گسترش سامانۀ شبکه‌های دیجیتال در ایران، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران اقدام به پخش برنامه‌های خود به‌صورت دیجیتال و نیز ایجاد چندین شبکه با موضوعهای نسبتاً اختصاصی نمود. نخستین شبکه‌ای که تنها به وسیلۀ امواج دیجیتال ارائه شد، شبکۀ مستند بود که در 1389 ش، آغاز به کار کرد. در 1390 ش، شبکه‌های شما و نمایش نیز به جمع شبکه‌های صدا و سیما افزوده شدند و در 1391 ش، 5 شبکۀ ورزش، پویا، سلامت، تماشا و بازار به شمار شبکه‌های یادشده پیوستند.
از شرکتها و مؤسسه‌های وابسته به صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران می‌توان به سیمافیلم، شرکت تکتا، سیماچوب، ساراتل، انتشارات سروش، سروش‌رسانه و شرکت صوتی و تصویری سروش اشاره کرد. مسجد بلال وابسته به صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران نیز در 1364 ش، توسط مهندس وکیلیان و در زمینی بـه مساحـت 818‘2 مـ2 ساختـه شـد. صـادق قطب‌زاده، محمد هاشمی، علی لاریجانی و عزت‌الله ضرغامی از مدیرعاملهای سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران از 1357 ش تاکنون به شمار می‌روند («درباره ... »، بش‌ ؛ «سازمان»، کتاب، بش‌ ).

مآخذ

«اصل یک‌صد و هفتاد و پنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، مجلۀ الکترونیکی پیک مدیران (مل‌ )؛ «پایگاههای صدا»، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران 1 (مل‌ )؛ «دربارۀ ما»، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران 2 (مل‌ )؛ سازگار، ژیلا، کارنامه‌ای از رادیو و تلویزیون ملی ایران تا پایان سال 2535، تهران، 1356 ش؛ «سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران»، دبیرخانۀ شورای عالی انقلاب فرهنگی (مل‌ )؛ «سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران»، کتاب اول (مل‌ )؛ «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، خانۀ ملت (مل‌ )؛ مجموعۀ قوانین بیست و یکمین دورۀ قانون‌گذاری مجلس شورای ملی؛ مجموعۀ قوانین سال 1337، تهران، 1352 ش؛ مجموعۀ قوانین سال 1350؛ نیز:

Iran Culture, www.iranculture.org / nahad / irib.php(acc. May 31,2009); Irib 1, www.irib.ir(acc.Jun.3,2009); Irib 2, www.irib.ir / About-us / index.php(acc.May 19,2009); Mellat, www.mellat.parliran.ir / FundamentalLaw.aspx (acc.Jun.2,2009); Peyk, www.peyk.iribu.ir / asasname. html(acc.May 19, 2009).

حسن موسوی‌زاده