صاحبقرانیه \ sāheb-qe(a)rāniy(yy)e \ ، کاخ ییلاقی شاهان قاجار بهویژه ناصرالدین شاه، محل امضای فرمان مشروطیت و دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی، که در حال حاضر به موزه تبدیل شده است.
کاخ صاحبقرانیه به مساحت 060‘2 مـ2 واقع در باغ ـ موزۀ نیاوران، از بناهای شاخص تهرانِ سدۀ 13 ق است که در دو طبقه ساخته شده، و عمارتی قاجاری با تلفیقی از معماری ایرانی و اروپایی است. این کاخ که بیش از یک قرن و نیم قدمت دارد، در 1334 ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سالهایی که از عمر آن گذشته، پیوسته در تغییر و تحول بوده است. کاخ صاحبقرانیه از ابتدای شکلگیری تاکنون، 9 دوره تغییر و تحول به خود دیده است. نخستین دوره (پیش از 1212 ق)، که در آن سالها محدودۀ کاخ صاحبقرانیه جزئی از زمینهای اطراف روستای نیاوران بوده است؛ مرحلۀ دوم (از 1212 تا 1250 ق و از 1250 تا 1264 ق)، در دورۀ فتحعلی شاه قاجار که باغ سلطنتی نیاوران شکل گرفت و عمارتی در آن بنا شد و پس از او محمد شاه قاجار به عمارت اولیه سروسامانی داد؛ دورۀ سوم (از 1264 تا 1296 ق)، که عمارت دورۀ فتحعلی شاه تخریب، و به جای آن کاخ جدیدی ساخته شد؛ دورۀ چهارم (از 1297 تا 1324 ق)، که قصر صاحبقرانیه به دستور ناصرالدین شاه و توسط یحیى خان مشیرالدوله بنا شد و گمان بر این است که این قصر جایگزین کاخ پیشین شده باشد؛ دورۀ پنجم (1343 ق)، یعنی دورۀ سلطنت احمد شاه قاجار که کاخ صاحبقرانیه چندان مورد توجه نبود و دوران رکود را میگذراند؛ دورۀ ششم (از 1300 تا 1320 ش)، که پس از یک دوره رکود، کاخ صاحبقرانیه برای برگزاری جشن عروسی محمدرضا شاه با فوزیه آماده، و تغییراتی در آن داده شد؛ دورۀ هفتم (از 1320 تا ح 1350 ش)، که کاخ مدتی در اختیار دولت قرار گرفت و از 1346 ش به بعد که خانوادۀ سلطنتی برای اقامت به نیاوران نقل مکان کردند، کاخ صاحبقرانیه هم به دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی بدل شد؛ دورۀ هشتم (از 1350 تا 1357 ش)، که کاخ صاحبقرانیه بهطور گسترده تغییر کرد و ساختمان آن به شکل کنونی درآمد؛ دورۀ نهم (از انقلاب اسلامی 1357 ش تاکنون)، که درهای کاخ صاحبقرانیه از آن زمان تا 1374 ش به روی مردم بسته بود. هرچند این بنا در اختیار نهادهای دولتی قرار داشت، اما سرانجام در اردیبهشت 1377، پس از یک دوره مرمت، به کاخ ـ موزه بدل، و افتتاح شد. در دورۀ فتحعلی شاه قاجار بناهایی در تهران و بیرون از حصار آن ساخته شد. تاریخ بخشی از بناهای موجود در مجموعهای که امروزه کاخ ـ موزۀ نیاوران نامیده شده است هم به آن دوران بازمیگردد (شهیدی، 51). نخستین کاخی که در باغ برپا شد، به عهد فتحعلی شاه قاجار بازمیگردد. فتحعلی شاه که گاهوبیگاه به هنگام فصل گرما برای ییلاق و شکار به شمیران میرفت، دستور داد تا در نیاوران عمارتی ییلاقی برپا دارند. این عمارت محدود به یک «بالاخانۀ مختصر و دو جنبین» (احتمالاً دو اتاق جانبی) بود که در دورۀ محمدعلی شاه، قدری بر آن افزوده بودند (اعتمادالسلطنه، مرآة ... ، 4 / 2307، المآثر ... ، 1 / 84- 85). ناصرالدین شاه که علاقهای به اقامت در کاخ ییلاقی محمدیه در اسدآباد، واقع در زمینهای شمال غربی تجریش نداشت و آنجا را بهسبب مرگ پدرش در آن، بدشگون میدانست، به ایشیک آقاسی، رئیس تشریفات وقت دستور داد در منطقهای خوشآبوهوا در شمیران، ییلاقی مناسبتر پیدا کند؛ انتخاب او که با استقبال شاه نیز مواجه شد، ییلاق نیاوران بود.
ناصرالدین شاه حاج علی خان حاجبالدوله (پدر محمدحسن خان اعتمادالسلطنه) را مأمور ساختن عمارتی عالی در نیاوران کرد. این قصر بهسبب اشراف و دید کامل شاهنشین آن بر تهران و مناظر پاییندست، «جهاننما» نامیده شد؛ گرچه در متون تاریخی گاهی از آن با عنوان قصر و یا عمارت نیاوران نیز یاد کردهاند (همان، 1 / 84، مرآة، 4 / 2307، 2391-2392). زمان ساخت این عمارت در باغ نیاوران با تفاوت، در منابع تاریخی ثبت شده است؛ چنانکه به نوشتۀ اعتمادالسلطنه، ناصرالدین شاه در 1268 ق دستور ساخت قصری جدید را صادر کرد، اما روزنامههای آن زمان در 1267 ق مطالبی نوشتهاند که نشان میدهد زمان آغاز تغییر و تحولات در این باغ در دورۀ ناصری به پیش از آن تاریخ بازمیگردد. از آن جمله روزنامۀ وقایع اتفاقیه در سومین سال سلطنت ناصرالدین شاه نوشته است: «عمارت پادشاهی که در نیاوران میسازند بنا بود که امسال ]1267 ق[ تمام شود، اما چون این عمارت جدید است و شالوده و بنیادش را تازه گذاشتهاند و باید پایههای عمارت نشست خود را بکند و بعد از آن طاق و سقف آن ساخته شود، گویا در این فصل تابستان و پاییز مشکل باشد ... عمارت را بسیار خوشطرح و باصفا ساختهاند و وقتی که تمام بشود، لایق نشیمن اعلیٰحضرت پادشاه باشد و بهجهت مکانش که در جای باصفای خوب افتاده است، بسیار مطبوع و دلنشین و بهحسب طراوت اشجار و عذوبت انهار، به خرمی سبزه و جویبار و چشمانداز آن از سایر عمارات امتیاز کلی به هم خواهد رساند» (مختاری، 30-31، به نقل از روزنامۀ وقایع اتفاقیه). رضاقلی خان هدایت کیفیت بنا را بهصورت عمارتی شاهانه مشتمل بر شاهنشین، حوضخانه، حمام و خلوت وصف کرده است. همچنین او از 3 حوض مرمر فوارهدار در طبقۀ فوقانی عمارت یاد کرده است (10 / 814). گویا عمارت جهاننما مورد پسند ناصرالدین شاه نبوده است، زیرا در 1297 ق، دستور داد تا عمارتی دیگر در باغ نیاوران ساخته شود. دستور ساخت عمارت جدید به یحیى خان مشیرالدوله، وزیر بنایی وقت داده شد. او نیز ساخت عمارت را مطابق طرح ساختمانهای اروپایی شروع کرد و یک سال بعد، در 1298 ق، ساخت آن را به پایان رساند (شرف، 3). عمارت جدید به تبعیت از عنوان «صاحبقران» که لقب محبوب ناصرالدین شاه بود، «صاحبقرانیه» نام گرفت. دربارۀ سبب این نامگذاری گفته میشود که ناصرالدین شاه پس از 30 سال از گذشت سلطنتش، خود را صاحبقران نامید و این عمارت نیز بهسبب احداث در دهۀ سوم سلطنت وی، بدین نام خوانده شد (اعتمادالسطنه، المآثر، همانجا). از این تاریخ به بعد، از نام جهاننما در متون تاریخی خبری نیست. از نوشتۀ اعتمادالسلطنه چنین برمیآید که عمارت جهاننما تخریب، و کاخ جدید جایگزین آن شده است (نک : همان، 1 / 84-85). از همین زمان بود که نیاوران هم رو به گسترش نهاد و به دستور ناصرالدین شاه در این روستا راستهبازاری مشتمل بر چندین باب دکان ساخته شد، و از آنجا که شاه توجه خاصی به برگزاری مراسم سوگواری امام حسین (ع) داشت، در 1273 ق دستور داد که تکیهای در جنب کاخ صاحبقرانیه برپا سازند تا در سالهایی که ماه محرم به تابستان میافتاد و او در ییلاقات شمیران به سر میبرد، مجبور به رفتن به تهران نباشد (معتمدی، 318). در آمادهسازی فضاهای داخلی صاحبقرانیه از انواع مبل و اسباب و اشیاء نفیس و مرغوب استفاده شده بود (شرف، همانجا). بهجز فرشهای ایرانی و پارچههای زربفت و گلدوزیشده و آثار هنری برجستۀ نقاشانی چون محمد خان ملکالشعرا، عمدۀ اثاثیۀ کاخ صاحبقرانیه ازجمله چلچراغهای ظریف بلورین، گلدانهای چینی و دیگر وسایل، از خارج و عمدتاً از فرانسه و روسیه خریداری شده بود. پیانوی بسیار بزرگ کاخ را نیز از راه دریای خزر و جادههای کوهستانی البرز با شتر حمل کرده بودند تا به این کاخ رسانند. بخشی از وسایل خریداریشده به هنگام حملونقل از بین رفت و یا مفقود شد. در 16 سال پایانی سلطنت ناصرالدین شاه، این کاخ اقامتگاه اصلی او در فصل گرما به شمار میآمد و بسیار مورد علاقۀ وی بود (ویلبر، 178، 181؛ مختاری، 51). اقامتهای طولانی ناصرالدین شاه در این کاخ به گونهای بود که در 1274 ق دستور داد یک دستگاه تلگراف در کاخ نصب شود. علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، عموی ناصرالدین شاه که متصدی تلگراف بود، این دستگاه را نصب کرد و بدین ترتیب، نخستین مخابرۀ تلگرافی از قصر سلطنتی در ارگ به کاخ صاحبقرانیه با تشریفات خاص انجام گرفت. ناصرالدین شاه آن شب در نیاوران ماند و آتشبازی و چراغانی و جشن مفصلی در آنجا برگزار شد و اعتضادالسلطنه نشان افتخار گرفت (بلاغی، 1 / 82). ظاهراً آخرین اقدام ناصرالدین شاه در کاخ صاحبقرانیه، آینهکاری تالار معروف به آینه است که دو سال پیش از کشتهشدنش انجام شده است (معتمدی، همانجا؛ نیز نک : اعتمادالسلطنه، روزنامه ... ، 1032). در مجموعۀ نوشتارها و سفرنامههای باقیمانده از اروپاییانی که در دوران قاجار به ایران سفر کردهاند و یا مدتی در دربار رفتوآمد داشتهاند، از کاخ صاحبقرانیه و مجموعۀ ییلاقی نیاوران بهعنوان یکی از زیباترین کاخهای سلطنتی ایران یاد کردهاند که در منطقهای خوشآبوهوا قرار داشته است. به نوشتۀ فووریه، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه، اندرون صاحبقرانیه یکی از بهترین اندرونهای سلطنتی آن دوران بود و ظاهراً اهل حرم شاه در آنجا راحتتر و خوشتر از دیگر اندرونها بودند. ناصرالدین شاه در زمان اقامت تابستانی در صاحبقرانیه بیشتر وقت خود را در زیرزمین خنک عمارت که زیر تالار بزرگ کاخ قرار دارد، میگذارند و از تالار بزرگ کاخ بیشتر برای پذیراییهای رسمی و سلامهای عید استفاده میکرد. بالاتر از کاخ صاحبقرانیه حدود 40 عمارت جداگانه که هریک 3 اتاق داشت، برای زنان حرم ساخته شده بود. جدا از این بناها در سمت راست قصر، بنایی مجزا برای امینه اقدس، و سمت چپ آن عمارتی برای انیسالدوله ساخته شده بود. این دو بنا توسط دیواری، از محل سکونت دیگر زنان حرمسرا جدا میشد (ص 163-165). همچنین در آن زمان، اطراف قصر صاحبقرانیه دو عمارت ساده با تعداد زیادی اتاق قرار داشت که توسط عمارتی با ارتفاع کمتر به یکدیگر متصل میشدند. پس از ناصرالدین شاه، کاخ صاحبقرانیه مورد استفادۀ جانشینان او نیز بود. مظفرالدین شاه حرمسراها را محدود، و بخشی از آنها را تخریب کرد. مهمترین رویدادی که در زمان او در کاخ صاحبقرانیه رخ داد، صدور فرمان مشروطه بود که مظفرالدین شاه آن را در این کاخ امضا کرد. در دورۀ احمد شاه قاجار، کاخ صاحبقرانیه رونق چندانی نداشت. به دستور او عمارتی کوچک در ضلع شمالی باغ سلطنتی نیاوران ساخته شد که اکنون به کوشک احمدشاهی معروف است. با انقراض دودمان قاجار در ایران و آغاز سلطنت پهلوی، کاخ صاحبقرانیه دورۀ دیگری از تغییر و تحولات را از سر گذراند. در دورۀ رضا شاه از کاخ صاحبقرانیه برای پذیرایی از سران کشورهای دیگر استفاده میشد (مختاری، 34) که ازجملۀ آنها میتوان به ملک عبدالله، پادشاه اردن اشاره کرد (معتمدی، 321؛ نیز نک : جلوه، 29). این کاخ تا 1317 ش به همان صورت زمان ناصرالدین شاه باقی بود (معتمدی، 319). مهمترین اتفاق در روزشمار رویدادهای کاخ صاحبقرانیه در این دوره به مراسم عروسی فوزیه در 1318 ش مربوط است که قرار بود در همین کاخ برپا شود. رضا شاه برای برگزاری این مراسم دستور تغییرات و تعمیراتی را در بنا صادر کرد و به مدت 8 ماه در 1317 ش، معماران، نقاشان و نجاران زیادی در این کاخ مشغول به کار بودند و تغییرات بسیاری در آن صورت گرفت. از آن جمله، بخشی از دیـوار میـان دیـوانخانه و حرمسرا ــ که به دستـور مظفـرالدین شاه کشیـده شده بـود ــ و چنـدین عمارت پیرامونی کاخ تخریب شدند. مبلمان و چیدمان داخلی کاخ هم تغییر کرد؛ حتى تعدادی از فرشهای گرانبهای کاخ گلستان هم به این کاخ انتقال داده شد و چون کارها به پایان رسید، رضاشاه شخصاً به آنجا سرکشی کرد و همهچیز را پسندید، اما بااینهمه، جشن عروسی بهسبب سرمای هوا در این کاخ برگزار نشد (همانجا؛ مجموعۀ بروشور ... ، بش ).
کاخ صاحبقرانیه در دهۀ ۱۳۳۰ ش مدتی محل تشکیل جلسات هیئت دولت و پذیراییهای رسمی دولتی بوده است (مختاری، ۳۴). باغ نیاوران و از آن جمله کاخ صاحبقرانیه در دوران سلطنت محمدرضا شاه پهلوی، بهویژه پس از ازدواج او با فرح دیبا، همسر سوم محمدرضا شاه، با حفظ مشخصات معماری قاجاری، تغییرات گستردهای به خود دید تا با امکانات یک ساختمان مدرن برای زندگی شاه و خانوادهاش آماده شود. در فاصلۀ سالهای ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۷ ش، به صاحبقرانیه توجه بیشتری شد. در این سالها فرح دیبا تغییراتی اساسی در قسمتهای داخلی بنا و دکوراسیون آن ایجاد کرد. طبقۀ اول یعنی حوضخانه برای پذیرایی میهمانان و مراسم خصوصی خانوادۀ سلطنتی، و طبقۀ دوم بهعنوان دفتر کار محمدرضا شاه مورد استفاده قرار گرفت.
در این دوره هریک از اتاقهای کاخ بهصورت نمایشی و نمادین ساخته شد تا میهمانان خارجی را با فرهنگ سنتی ایران آشنا سازد، ازجمله کرسیخانه، اتاق آثار چوبی و لاکی، و اتاق خاتم که مختص وسایل اختصاصی رضا شاه بود و بخشی از آنها از کاخ مرمر به صاحبقرانیه انتقال داده شده بود. اتاق چایخانه که روی دیوارهای آن ابیاتی از حافظ، مولوی، سعدی، خیام و به انتخاب فرح دیبا بهصورت طلاکوب نوشته شده است، بخش دیگری از تغییرات به جای مانده از این دوران را در کاخ صاحبقرانیه نمایش میدهد. اتاقهای مذاکرات، انتظار سفرا، منشی، هدایا، دندانپزشکی، اتاق استراحت و مذاکرات خصوصی محمدرضا شاه و نیز اتاق جنگ با شیشههای ضدگلوله و فضای آکوستیک، از اتاقهای پیشبینیشدۀ این کاخ در دورۀ پهلوی دوم است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ماه ۱۳۵۷، باغ نیاوران و کاخهای آن به دست مردم افتاد، اما با درایت آیتالله سید حسن سعادت مصطفوی، پیشنماز وقت مسجد جامع نیاوران، آسیبی به کاخ و وسایل آن نرسید. سازمان میراث فرهنگی از ۱۳۶۰ ش به بعد، مسئولیت نگهداری از بناهای تاریخی و از آن میان، باغ سلطنتی نیاوران و مجموعه بناهای آن، ازجمله کاخ صاحبقرانیه را بر عهده گرفت. افزون بر ویژگیهای شاخص معماری کاخ صاحبقرانیه که برای هر بازدیدکنندهای جذاب است، در آنجا مجموعهای گرانبها از آثار هنری و اشیاء قدیمی نگهداری میشود که بخشی از آنها در فضای عمومی موزه به نمایش درآمدهاند؛ از میان آنها میتوان به آثاری از استاد کمالالملک اشاره کرد که تعدادی از آنها در فضای موزهای امروزی نمایش داده شدهاند و بخش دیگری هم در انبارهای کاخ ـ موزۀ نیاوران نگهداری میشود؛ از آن جمله میتوان به پرترههای ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه اشاره کرد.
مآخذ
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ ش؛ همو، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش؛ همو، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، ۱۳۵۰ ش؛ شرف، ۱۳۰۱ ق، شم ۱۹؛ شهیدی مازندرانی، حسین، سرگذشت تهران، تهران، ۱۳۸۳ ش؛ فووریه، ژ. ب.، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۶ ش؛ مجموعه بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران، بیتا؛ مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیتاللهزادۀ شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، ۱۳۸۱ ش؛ ویلبر، دونالد، باغهای ایران و کوشکهای آن، ترجمۀ مهیندخت صبا، تهران، ۱۳۸۳ ش؛ هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۹ ش.
شیده لالمی
معماری
موقعیت قرارگیری ساختمان کاخ در جبهۀ جنوبی باغ نیاوران، و بر روی زمینی شیبدار است. براساس مطالعات انجامشده، شیب طبیعی سطحِ اطراف بنا در وضعیت اولیه و در جبهۀ شرقی و غربی آن بسیار تند بوده است، بهطوریکه گویی ساختمان بر قلۀ یک کوه قرار دارد. هماکنون در مقطع شمالی ـ جنوبی، کف حوضخانه ۴ پله پایینتر از کف حیاط شمالی است و کف حیاط جنوبی بنا هم چند پله پایینتر از کف حوضخانه قرار گرفته است. در مقطع شرقی ـ غربی نیز سطح محوطۀ دو طرف ساختمان از کف عمارت پایینتر است. همچنین زمینی که در جبهۀ غربی کاخ قرار دارد، نسبت به تراز اولیه دستکم ۳ متر بالاتر آمده است؛ با این وجود، همچنان این سطح حدود چند پله از کف طبقۀ همکف عمارت گودتر است. استقرار ساختمان روی این شیب تند موجب شده است تا برای برپایی عوامل باربر بنا، ابتدا صفهای از سنگ و ملاط آهکی ساخته شود. عوامل باربر را در طبقۀ همکف و طبقۀ فوقانی، پایههای آجری با ملاط گل آهک، و گل و گچ تشکیل میدهد، اما در حوضخانه از ۴ پایۀ قطور سنگی نیز استفاده شده است. پوششها در طبقۀ همکف به دو شیوه اجرا شدهاند. پوشش تالار حوضخانه بهصورت آجری قوسدار است و به این سبب، در قسمت میانی دارای پایههای واسط است، اما راهروها و اتاقها دارای سقف تختاند. در وضعیت فعلی، سقفها از تیرآهن و طاق ضربی هستند که به نظر میرسد جایگزین سقفهای چوبی قدیمی شده باشند. در طبقۀ دوم نیز پوشش راهروها و اتاقها تیرریزی آهنی شده و تخت است، اما سقف تالار مرکزی (تالار آینه) بهواسطۀ وجود خرپای شیروانی با دهانۀ عریض، استوار شده است. مصالح بنا غیر از موارد نامبرده شامل آجر ختایی در باربرها، تیر چوبی در پوششها و خرپا، و سنگ در ازاره و ستونهای میانی حوضخانه است. اندود بیشتر بدنهها گچ است و تمامی بازشوها نیز از چوب کار شده است. این مصالح همگی بومی منطقهاند و تنها، آینههای به کار رفته در تزیینات و فضای داخلی بنا غیربومی است (مختاری، ۴۵، ۴۹-۵۰). سـاختمـان کاخ با زیـربنـای ۴۰۰‘۲ مـ۲ در دو طبقه ساخته شده است ( گزارش ... ، ۱۶). سازندۀ بنا استاد محمدابراهیم معمارباشی است که نسبتی هم با خاندان سلطنتی داشت؛ وی دایی کامران میرزا بود. عمدۀ فضای داخلی بنا در طبقۀ همکف به حوضخانه، و در طبقۀ دوم به تالار آینه اختصاص یافته است. راههای دسترسی به طبقۀ همکف بهصورت دو ورودی در جبهۀ شمالی (دو ردیف پلکان در طرفین حوضخانه) و ۳ ورودی در ضلع جنوبی است. دسترسی به طبقۀ دوم عمارت نیز توسط دو پلکان که در شرق و غرب ساختمان قرار دارند، فراهم شده است. جالب اینکه ورودیهای مرتبط با طبقۀ فوقانی به حوضخانه راهی ندارند؛ بدین ترتیب، اشکوب فوقانی عمارت صاحبقرانیه مستقل از حوضخانه است (تحقیقات ... ). عمارت صاحبقرانیه بهصورت ساختمانی نواریشکل است کـه بـر محـور طـولی در راستـای شرقی ـ غربی قرار دارد. طرح اصلی بنا متشکل از یک قسمت میانی است که دو بازوی متقارن در طرفین خود دارد. بخش میانی، محور تقارن بنا به شمار میرود و به شکل یک چلیپای کامل است. در طبقۀ همکف، بخش میانی به حوضخانه اختصاص یافته است که در ۴ گوشۀ آن، ۴ اتاق قرار دارد. ضلع شمالی حوضخانه دارای یک شاهنشین است و ضلع جنوبی آن با یک ارسی سهلنگه و دو پنجره در دو طرف به فضای باغ دید دارد. در دو طرف حوضخانه دو راهرو طولانی قرار گرفته است. این راهروها بر محور تقارن بنا عمود هستند. در دو طرف شمال و جنوب راهروها اتاقهایی قرار دارند که برخی از آنها توسط یک درِ میانی به یکدیگر راه مییابند. اتاقهای جنوبی آفتابگیر و زمستانیاند و اتاقهای شمالی در سایه قرار دارند و در تابستانها مورد استفاده قرار میگرفتهاند. وسط حوضخانه حوضی مرمرین به شکل یک هشتضلعی قرار دارد. از این حوضخانه تابلویی توسط کمالالملک کشیده شده است که حوض و فضای داخلی آن را به گونهای متفاوت نشان میدهد. در این تصویر، حوض میانی به شکل مدور است و آبروی در اطراف دارد. قناتی هم از داخل بنا میگذرد. همچنین کف حوضخانه با کاشی هفترنگ فرش شده است و ازارهها کاشیپوشاند. طرح طبقۀ دوم مشابه طبقۀ همکف است؛ یعنی یک شاهنشین وسیع با طرح چلیپایی در میان قرار دارد که دارای دو بازوی جانبی با اتاقهایی در دو طرف بازوها ست، و تنها تفاوت عمدۀ آن در پوشش تالار است که برخلاف پوشش قوسدار حوضخانه، بهصورت تخت اجرا شده است (مختاری، ۳۹؛ تحقیقات). نمای اصلی بنا هماکنون نمای شمالی است که ورود به داخل کاخ نیز از این جبهه صورت میگیرد. نمای شمالی انعکاسی از تقسیمبندی پلان را در خود دارد و از ۳ قسمت تشکیل شده است: بخش میانی و دو بخش جانبی. بخش میانی بهعنوان محور تقارن بنا، در دو طرف خود (در طبقۀ دوم) پنجرههایی دارد که به تناسب ریتم، نورگیرهای سهدری / یکدری، سهدری، یکدری / سهدری دارد. این ریتم را میتوان بهصورت ۳–۱–۳–۱–۳ نشان داد. ریتم این نورگیرها در طبقۀ همکف با اندکی اختلاف، بهصورت ۱–۱–۳–۱–۱ است. بخش میانی هم که اندکی از سطح کلی نما پیش زده است، خود ریتم ۱–۳–۱ دارد. همچنین این بخش در بالاترین قسمت در لبۀ بام به یک سنتوری ساده و بیپیرایه ختم میشود. نمای جنوبی کیفیتی تقریباً متقارن با نمای شمالی دارد، با این تفاوت که در منتهاالیه شرقی و غربی بنا بخشی از نما به میزان یک متر پیش نشسته است. نمای شرقی توسط یک ساختمان الحاقی پوشیده شده است. این ساختمان در بالاترین تراز، یک طبقه از سطح ساختمان اصلی پایینتر است. نمای غربی نیز در وضع موجود، نمایی سفیدرنگ از سیمان است که قابهای پیشنشستۀ ضخیمی پردۀ اول آن را پوشانده است؛ در پردۀ دوم نما هم با مقداری پسنشینی، چند پنجره از ساختمان قدیمی قرار دارد. حدفاصل این دو سطح نما یک تراس سراسری قرار دارد. این سطح از نما به یک دودکش حجیم در جنوب، و به ساختمانی کوتاه در شمال محدود میشود و چنان آشفته است که جز یک نمای سفید یکدست، هیچ هماهنگی و توازنی در آرایش فضایی آن نمیتوان یافت (مختاری، ۴۵-۴۶). تزیینات ساختمان منحصر به نمای داخلی است. مفصلترین تزیینات بنا در طبقۀ فوقانی آن، و در تالار آینه به چشم میخورد. دیگر اتاقهای این طبقه با کاغذهای دیواری، اسباب و لوازم نفیس و دیوارکوبها آذین شدهاند. زیباترین قسمت عمارت پس از تالار آینه، حوضخانۀ واقع در طبقۀ همکف بنا ست. تزیینات این بخش شامل گچبری، آینهکاری، لندنیکاری (گچبریهای رنگآمیزیشده)، معرقکاری نورگیر ارسیها و بازشوها، و نقاشی روی مرمر در قسمت ازارهها و لبۀ حوض است. همچنین ازارۀ شاهنشین شمالی بهصورت یک تابلوی سنگی نقشبرجسته است که مجلسی از داستان شیخ صنعان را به رقم «محمدابراهیم» نشان میدهد (تحقیقات). در نمای خارجی ساختمان، تزییناتی به کار نرفته است. این سادگی شگفتآور که در دو نمای شمالی و جنوبی توجه بیننده را به خود جلب میکند، قابل مقایسه با آرایههای متراکم در دیگر بناهای سلطنتی و اعیانی دورۀ قاجار همچون کاخ سلطنتآباد، کاخ گلستان، کاخ عشرتآباد و عمارتهای ظلالسلطان، معیرالممالک، امینالدوله و جز آنها نیست. تنها میتوان گفت سایهروشنی از رنگ و حجم که در برابر چشم بیننده قرار میگیرد، یک نوع زیبایی بیتکلف به بنا میبخشد. نماهای شمالی و جنوبی پوشیدهشده از آجر و سطوح سفیدرنگ گچی است که در کنار یکدیگر ترکیبی خوشنقش ایجاد کردهاند. ستونها نمای آجری دارند و درواقع باربرهای ساختمان هستند که ایجاد قاب کردهاند. سطوح سفید گچی، داخل این کادرهای آجری قرار گرفته و با پنجرههایی که قاب تیره دارند، شکسته میشوند. آجرها از نوع زردرنگ کشوییشده با بندهای نازک تیرهرنگ افقی است که جایگزین آجرهای ختایی سرخرنگ با بندکشی سفید شده است (مختاری، ۴۷). تغییرات و الحاقات بنا به مرور زمان و در دورههای مختلف اتفاق افتاده است. نخستین تغییرات در دورۀ ناصرالدین شاه و در قالب توسعۀ عمارت صورت گرفت. در گزارشهای تاریخی صحبت از اندرونی مفصل، آبگاه، و ورودی تکیه و متعلقات مختلفی است که در دوران اقامت تابستانی شاه ایجاد شده بود (سپهر، ۳ / ۱۵۱۳؛ مختاری، ۵۱). در دورۀ پهلوی اول به مناسبت برپایی جشن ازدواج محمدرضا پهلوی و فوزیه، تغییراتی بهویژه در طراحی داخلی عمارت صورت گرفت که حدود ۸ ماه به طول انجامید (مجموعه ... ، بش ). در دورۀ پهلوی دوم، ساختمان کاخ تغییرات بیشتری به خود دید که ظاهراً در دو طبقۀ عمارت به طور جداگانه و در دو دورۀ متفاوت اتفاق افتاد. به نظر میرسد که نخستین تغییرات بهمنظور اختصاصیافتن طبقۀ فوقانی عمارت به دفتر کار محمدرضا پهلوی صورت گرفت و شامل مواردی چون اجرای خرپای بخش میانی ساختمان، تعویض حلبهای عایق شیروانی با ورقههای مسی، تعبیۀ هیتر برقی در ناودانها، تیرریزی آهنی در سقف راهروها و اتاقها، احداث سیستم تهویه بهصورت فنکوئل، اضافهکردن کفپوش پارکت، و تغییر پوشش دیوارهای برخی از اتاقها از پارچه به کاغذ دیواری بود ( گزارش، ۴۶؛ تحقیقات). همچنین برخی از اتاقها برای کاربریهای جدید و خاصی چون اتاق مذاکرات جنگ (با دیوارهای آکوستیک و شیشههای ضدگلوله) و اتاق دندانپزشکی آماده شد. هماکنون (۱۳۹۲ ش) فضاهای مختلف این طبقه را تالار سلام، اتاق منشی مخصوص، اتاق مذاکرات جنگ، اتاق انتظار سفرا، اتاق هدایا، اتاق استراحتگاه و کتابخانه، حمام، سرویس و اتاق دندانپزشکی تشکیل میدهند.
در فاصلۀ سالهای ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۵ ش، یک دوره مرمت اساسی در بخش حوضخانه به دستور فرح دیبا، توسط مهندس منیژه غیاثی صورت گرفت. این عملیات مواردی چون استحکامبخشی ساختمان، مقاومسازی سقف، احداث کانالهای دفع رطوبت، ایجاد سیستم تهویه و سیستم صوتی، کفسازی، و بازسازی گستردۀ تزیینات داخلی در قسمت دیوار، ازاره، سقف، نورگیرها و ارسیها را در بر گرفت. در این دوره سقفهای چوبی راهروها و اتاقها از تیرآهن و به شیوۀ طاق ضربی اجرا شد. ۳ کانال دفع رطوبت در جبهههای شمالی و غربی ساختمان احداث کردند تا آبهای سطحی سرگردان در بستر بنا جمعآوری شود. تزیینات داخلی که بهواسطۀ وجود رطوبت در ساختمان، آسیبهای بسیاری دیده بود، از طرحها و موتیفهای غیرایرانی زدوده، و سپس تمامی آمودها از قبیل گچبری و آینهکاری از نو و با الهام از موتیفهای خالص ایرانی اجرا شد. برخی از فضاهای قدیمی چون حمام نیز به چایخانه و بار تغییر کاربری داد. هماکنون فضاهای این طبقه شامل حوضخانه، کرسیخانه، چایخانه و بار، ظروفخانه، اتاق سوخت، اتاق خاتم، و سرویس است. همچنین تغییراتی در نمای خارجی بنا صورت گرفت که در برخی از موارد هم آسیبهای منظری و شکلی به بنا وارد آورد. تغییرات نماهای شمالی و جنوبی در قالب حذف برخی از بازشوها و نورگیرهای بالای آنها، تغییر در سنتوری شمالی، تغییر فرم برخی از دیوارهای خارجی، حذف خطوطی که از گچبریها به جا مانده بود، و تبدیل این سطوح به سطوح صاف در نما انجام شد. البته منظر نمای جنوبی نیز بهواسطۀ دگرگونی باغ و محوطه تفاوتهایی یافت. این تفاوت در قالب کمعرضشدن پلکان تراسهای باغ صورت گرفت، ضمن اینکه جانپناهی بهصورت دیواری کوتاه در آخرین تراس (صفهای که کاخ بر آن استقرار یافته است) ساخته شد که دید کامل به نمای جنوبی بنا را از تراسهای پایینی باغ از بین برده است. نمای شرقی بهواسطۀ احداث یک ساختمان سهطبقۀ چسبیده به کاخ که هماکنون به انباری و موتورخانه اختصاص دارد، مخدوش شده، و ساختمان الحاقی بهصورت حجمی نامتقارن درآمده است. در مورد نمای غربی هم باید گفت که بهسبب نقصان مدارک تاریخی، تصویری از این جبهه در دسترس نیست؛ اما واضح است که این نما فاقد ورودی بوده، و پلکان موجود از تغییرات متأخر ساختمان است (مختاری، ۵۳-۵۶). کاربری عمارت صاحبقرانیه پس از انقراض سلسلۀ قاجار بیشتر سیاسی ـ رسمی بوده است. براساس اسنادی که در سازمان اسناد ملی ایران وجود دارد، کاخ صاحبقرانیه در دهۀ ۱۳۳۰ ش، مدتی محل تشکیل جلسات هیئت دولت بوده است. در فاصلۀ سالهای ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۷ ش (دوران اقامت خانوادۀ محمدرضا شاه در کاخ اختصاصی نیاوران)، طبقۀ فوقانی صاحبقرانیه دفتر کار محمدرضا شاه، و حوضخانه محلی برای پذیراییهای خصوصی از میهمانان و مقامات خارجی بود. کاخ صاحبقرانیه پس از وقوع انقلاب اسلامی یک بار در ۱۳۷۴ ش مرمت جزئی شد و آنگاه در ۱۳۷۷ ش، بهعنوان موزه با کاربری جدید گشایش یافت. هماکنون در کاخ ـ موزۀ تاریخی صاحبقرانیه انواع مختلفی از آثار هنری، اشیاء قیمتی، و اسناد تاریخی حفظ و نگهداری میشود. در طبقۀ فوقانی کاخ تابلوهای نقاشی و عکس و اسنادی از دورۀ قاجار، تعدادی اسلحۀ سرد و گرم شامل شمشیرهای مرصع و تپانچه و تفنگهای قدیمی، مدالها و نشانها، عکسهایی از سیاستمداران جهان، و آثار اهدایی از کشورهای مختلف به نمایش درآمده است. همچنین در تالار آینه میز کار محمدرضا پهلوی، قالیهای نفیس اثر هنرمندان تبریز و کرمان، و چند گلدان ساخت کارخانههای میسن آلمان و سِور فرانسه به چشم میخورد. لوسترها ساخت کشور چکسلواکی و کارخانۀ باکارای فرانسه است. کلیۀ مبلمان به سفارش فرح دیبا از کشور فرانسه خریداری شده، و ظرفها متعلق به کارخانۀ رزنتال آلمان است. در حوضخانه یک جار (نوعی شمعدان) انتقالی از کاخ گلستان و چند تابلوی نقاشی ازجمله تابلوی «حوضخانه» اثر کمالالملک به نمایش درآمده است. در اتاقهای بخش غربی حوضخانه انواع بافتهای قاجاری، آثار لاکی شامل جعبه و جلد و قلمدان، و آثار خوشنویسی و نگارگری و سوخت از هنرمندان ایران دیده میشود. در راهرو شرقی، ظروف کریستال (مربوط به جشنهای ۵۰۰‘۲ساله) قرار دارد. همچنین سقفهای چوبی منقوش در اتاق سوخت و بار به قرن ۱۲ ق تعلق دارند و از شیراز آورده شدهاند (تحقیقات). تابلوی نقاشی عبدالله قاجار به نام «صف سلام فتحعلی شاه»؛ تابلوی «فتح تهران» اثر نقاشی ناشناس که ورود محمد ولی خان تنکابنی و حاج علی قلی خان، سردار اسعد بختیاری را به تهران نشان میدهد؛ کشکول جواهرنشان، هدیۀ تزار روس به ناصرالدین شاه؛ جام کریستال ۷۲شاخه با ارتفاع ۴ متر، هدیۀ ملک فاروق به خواهرش فوزیه به مناسبت ازدواج او با محمدرضا شاه پهلوی؛ گلدان چینی با تصویری از خاندان پهلوی دوم که از سوی برژنف، رئیسجمهور سابق روسیه، به خاندان پهلوی هدیه شده؛ و ۳ نشان اهدایی از ملکه الیزابت به پهلوی دوم از دیگر آثار ارزشمند موجود در کاخ صاحبقرانیه به شمار میروند. متأسفانه ساختمان ارزشمند کاخ صاحبقرانیه هماکنون (۱۳۹۲ ش) در وضعیت نامساعدی به سر میبرد. بنابر گزارش کارشناس فنی مجموعه، ساختمان نشست کرده و خاک بستر در جهت شیب زمین (جنوب) رانش داشته است. متعاقب این مسئله، درهای طبقۀ همکف خوب بسته نمیشوند و طاق و تویزهها ترک طولی ممتدی برداشتهاند که فعلاً روی آنها با رنگ و گچ پوشانده شده است. کانالهای دفع رطوبت مدتها لایروبی نشدهاند و این امر موجب نشت رطوبت به داخل ساختمان شده است. همچنین بهسبب اینکه موزه سقف بازدید ندارد، وزن ناشی از بار مرده و زنده روزانه فشار زیادی به بنا وارد میآورد که با توجه به وجود اشیاء نفیس مجموعه، بسیار خطرآفرین است.
مآخذ
تحقیقات میدانی مؤلف؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۷۷ ش؛ گزارش ثبتی: مجموعۀ کاخ نیاوران، ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، بیتا؛ مجموعه بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران، بیتا؛ مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیتاللهزادۀ شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش، ج ۳.