سلطنت آباد

عمارت تالار آینه به صورت ساختمانی مستطیل‌شکل بـا کشیدگی در راستـای شرقی ـ غربی است. ساختمان برج که استقرار آن در جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی است، در ضلع غربی این عمارت قرار دارد. کل بنا به صورت ساختمان کشیده‌ای دیده می‌شود که برجی در گوشۀ غربی بدان متصل است. نمای دو ساختمان، آجری، و پوشش آنها به صورت شیروانی با خرپای چوبی است. تزیینات خارجی برج شامل کاشی‌کاری (کاشی خشتی در قسمت لچکی بازشوها، و کاشی‌کاری معقلی بر بدنۀ برج)، آجرکاری و گره‌چینی نرده‌ها ست. تزیینات خارج عمارت نیز بیشتر به صورت گچ‌بری است که در نمای اصلی آن به چشم می خورد. 
پلان بنا (برج و تالار آینه) به طور کلی متشکل از دو بخش مجزا از یکدیگر است؛ اما به‌سبب اتصال دو ساختمان به هم، پلان برج (فقط در طبقات اول و دوم) و عمارت در هم ادغام شده، و شکل خاصی یافته است. برج در اصل به صورت یک مستطیل با گوشه‌های پخ است که نیمۀ شرقی آن در دو طبقه به‌سبب اتصال به ساختمان عمارت، از ترکیب منتظم خود خارج شده است؛ اما در طبقه‌های سوم تا پنجم، که بنا به جایی متصل نیست، نقشۀ بنا به صورت هشت‌وجهی است. 
پلان عمارت نیز به شکل مستطیلی است که جبهۀ غربی آن در هر دو طبقه به چندضلعی تبدیل شده است. فضاهای داخلی عمارت در همکف شامل یک حوض‌خانه در مـرکز بنـا، دو راهرو شمـالی ـ جنـوبی در دوطرف حوض‌خانه و فضاهای مکمل (اتاقها و یک راهرو ارتباطی) در جبهۀ شرقی است. حوض‌خانه به صورت یک محوطۀ سه‌دری با تناسبات مربع است که از جبهۀ شمالی به ایوان باز می‌شود. در مرکز سه‌دری، حوض مربع‌شکلی قرار دارد که در گوشه‌های آن، ۴ ستون سنگی استقرار یافته است. 
تزیینات حوض‌خانه شامل گچ‌بری پرکار سقف، لبۀ دیوارها و بالای بازشوها ست که بسیار مجلل و باشکوه است؛ اما آثار رطوبت‌زدگی بر بدنۀ گچی دیوارها دیده می‌شود. ازاره‌ها و کف سالن نیز با سنگ مرمر فرش شده است. 
راهروهای دو طرف حوض‌خانه هر کدام دارای یک ورودی از ایوان شمالی، و یک خروجی در جبهۀ جنوبی است. این راهروها افزون بر ارتباط با فضای مرکزی، دسترسی به بخشهای دیگر بنا را نیز امکان‌پذیر می‌کنند. راهرو غربی توسط دری که در منتهاالیه ضلع غربی آن قرار دارد، به یکی از فضاهای داخلی برج در طبقۀ همکف مرتبط شده است. راهرو شرقی نیز در منتهاالیه ضلع شرقی خود دری دارد که دسترسی به اتاقهای بنا را ممکن می‌سازد. 
این بنا در مجموع دارای ۳ اتاق است که ترتیب قرارگیری و تناسبات آنها همانند L وارونه است. دو اتاق نخست در جبهۀ جنوبی، و اتاق سوم در جبهۀ شمالی بنا قرار دارد. اتاقهای جنوبی مربع‌شکل‌اند و با یک درِ میانی به یکدیگر راه دارند. اتاق شمالی به‌صورت فضایی کشیده در جهت شمالی ـ جنوبی است که با دری در ضلع جنوبی خود به اتاق دوم راه می‌یابد؛ همچنین برای دسترسی مستقیم به اتاقها، راهرو دیگری در کنار راهرو شرقی و هم‌راستای آن تعبیه شده است که در قسمت انتهایی خود، با دو در به اتاق جنوبی مرتبط می‌شود. در جبهۀ شمال شرقی بنا نیز پلکان مرتبط با طبقۀ دوم قرار دارد. 
طبقۀ دوم، تالاری در مرکز بنا، اتاقی در جبهۀ جنوب شرقی و فضای ورودی نسبتاً کوچکی در جبهۀ شمال شرقی دارد. تالار به صورت فضایی مستطیل‌شکل با کشیدگی در راستای شرقی ـ غربی است که در ضلع شرقی خود با یک درِ میانی به اتاق مرتبط می شود. این اتاق در جبهۀ شمالی خود دارای دو در است، که یکی به فضای ورودی، و دیگری به پلکان باز می‌شود. 
تزیینات مفصل تالار آینه شامل آینه‌کاری دیوارها، نقاشی سقف، کاشی‌کاری ازاره‌ها و کف، گره‌چینی کتیبۀ بازشوها و فلزکاری نردۀ پنجره‌ها ست. نقاشی سقف به صورت قابهایی با نقوش زنان قاجاری و گل‌وبوتۀ سرخ است که توسط هنرمندان مشهور آن دوره همچون میرزا محمد غفاری (کمال‌الملک)، میرزا عبدالرحیم و میرزا ابوالحسن خان کاشانی کشیده شده است (نوروزی‌طلب، ۱۵۷). همچنین کاشیها از نوع هفت‌رنگ است که در کف تالار با طرح گل سرخ اجرا شده است و در قسمت ازاره‌ها، به صورت برجسته، و برگرفته از موضوعات متنوعی همچون داستانهای شاهنامه، زنان قاجاری، نوازندگان و بناهای فرنگی است. افزون بر این، چلچراغ لاله، شومینه‌ای فلزکاری شده و مزین به نقوش اسلیمی و طرحهای اروپایی، و فرشهای نفیس تالار را نیز می‌توان از دیگر عناصر تزیینی این بخش به شمار آورد. 
نمای اصلی این عمارت نمای شمالی آن است که از طریق ستون‌بندی ایوانها و گچ‌بری رواقها مشخص شده است. ایوان طبقۀ دوم دارای ۶ ستون مدور با گچ‌بری در قسمت پایه و سر ستونها ست. دیوارها نیز با طرحهای پرکار اروپایی تزیین شده‌اند، و کف ایوان با کاشی هفت‌رنگ فرش شده است. ایوان همکف نسبت به ایوان طبقۀ فوقانی طول کمتری دارد و تقریباً در میانۀ نما واقع شده است. این ایوان ۴ ستون سنگی دارد و تزیینات آن شامل گچ‌بری سقف و بخشی از بدنۀ دیوارها ست. سراسر نمای جنوبی عمارت دارای بازشوهایی با کتیبه‌های مزین به گره و شیشه‌های رنگی است. نمای شرقی، ساده‌ترین نمای عمارت است و در قسمت پیشانی بنا، تزیینات آجرکاری دارد. 
ساختمان برج از طریق دو ورودی در ضلعهای شمالی و جنوبی قابل دسترسی است که با گذر از یک دالان به فضاهای اصلی بنا می‌رسند. ساختمان برج در طبقۀ همکف کمترین فضا را نسبت به دیگر طبقات دارد. فضاهای همکف شامل ۳ اتاق تودرتوی کوچک است که هیچ روزنه و پنجره‌ای به بیرون ندارند. با توجه به این نکته و نیز قطر زیاد دیوارها باید گفت که طبقۀ اول به نوعی پی ساختمان به شمار می‌رود. پلکان منتهی به طبقۀ بالایی بنا در جبهۀ جنوبی قرار دارد. 
طبقۀ دوم دارای اتاق بزرگ مستطیل‌شکلی است که دو راهرو از دو طرف بدان متصل شده‌اند و در انتهای آنها، بازشوهایی به فضای بیرون وجود دارند؛ بدین ترتیب نور اندک این اتاق از مجرای راهروها و پنجره‌ای واقع در ضلع جنوب غربی تالار تأمین می‌شود. در جبهۀ شمال شرقی تالار، یک فضای ورودی قرار دارد که با راهروی در جبهۀ شرقی آن به تالار آینه راه می‌یابد. در جبهۀ شمالی فضای ورودی نیز، یک ردیف پلکان وجود دارد که امروزه یکی از راههای دسترسی به برج به شمار می‌آید. این پلکان به‌سبب قرارگرفتن در طبقۀ دوم برج که حدود دو متر بالاتر از سطح زمین قرار دارد، قابل دسترسی نیست؛ از این‌رو، یک ردیف پلکان فلزی در نمای اصلی برج (شمال غربی) بدان الحاق شده است. 
در طبقات سوم و چهارم با کم شدن قطر دیوارها، بر وسعت فضاهای داخلی افزوده شده است. در طبقۀ سوم یک اتاق در مرکز و چند بازوی ارتباطی در اطراف آن وجود دارد. در طبقۀ چهارم، اتاق مرکزی وسعت بیشتری یافته، و از ۴ گوشه به راهروهای اطراف مرتبط شده است؛ همچنین در این طبقات، فضای داخلی به‌سبب افزایش شمار و قطر پنجره‌ها، روشنایی بیشتری دارد. 
آخرین طبقۀ برج فقط دارای یک اتاق در مرکز بنا با گوشه‌های پخ است که دورتادور آن را ایوانی به عرض حدود یک متر فرا گرفته است. گرداگرد این ایوان ۱۴ ستون چوبی قرار دارد که بار ناشی از سقف شیروانی را تحمل می‌کنند. تزیینات داخلی این طبقه شامل آینه‌کاری در قسمت لبۀ دیوارها، گره چینی کتیبۀ بازشوها، نقاشی به همراه آینه‌کاری روی چهارچوب درها، گره‌سازی سقف و نیز نقاشیهای ظریف روی سقف است. در طبقۀ چهارم ترکیب زیبای مقرنس آویز و آینه‌کاری اتاق مرکزی جلب توجه می‌کند؛ همچنین نقاشیهایی با موضوع زنان قاجاری بر دیوارهای داخلی برج وجود دارد که بیشتر آنها آسیب دیده، و مرمت نشده‌اند. بدنۀ برج در نمای بیرونی بیشتر با طاق‌نما و کاشی‌کاری معقلی نماسازی شده است. در آخرین طبقه نیز، دیوارهای خارجی تزیینات گچ‌بری دارند و سرستونها به شیوۀ مقرنس کار شده‌اند. 
 
عمارت حوض‌خانه کوشکی مربع‌شکل است که در ۴ طبقه ساخته شده است؛ البته به‌سبب کوتاه بودن سقف طبقۀ سوم، در ظاهر و از فواصل دورتر به صورت ساختمانی سه‌طبقه دیده می‌شود. این عمارت که بر مظهر قنات ساخته شده است، نمونه‌ای بی‌نظیر از هنر گچ‌بری دورۀ قاجار به شمار می‌آید (مصطفوی، ۱ / ۲۳۶).

عمارت حوضخانه (عکس: مجموعۀ داریوش تهامی)

این بنا تقریباً حالتی متقارن دارد و نمای شرقی و غربی، و شمالی و جنوبی آن دو به دو با هم یکسان‌اند. نمای ساختمان، تلفیقی از معماری سنتی ایرانی و معماری اروپایی است ( گزارش ... ، ۹). سقف بنا به صورت شیروانی اجرا شده، و تزیینات نمای خارجی آن شامل گچ‌بری، کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری است. 
طرح اصلی ساختمان به صورت چهارصفه‌ای با نقشۀ مربع است. اگرچه طرح کلی این عمارت مشابه کاخهای دورۀ صفوی (هشت بهشت و کوشک سلطنتی قزوین) است، اما تفاوت کالبدی آن در حذف ایوان از اضلاع میانی است؛ بدین ترتیب، فضای داخلی ساختمان شامل حوض‌خانه‌ای هشت‌وجهی در مرکز بنا ست که ۴ شاه‌نشین در اضلاع میانی، و ۴ اتاق در اضلاع کناری دارد. میان اتاقها راهروهایی تعبیه شده است که آنها را دو به دو به یکدیگر مرتبط می‌سازد. شاه‌نشینها به طور مستقیم به حوض‌خانه متصل‌اند و اتاقهای واقع در کنجهای بنا به حوض‌خانه راه دارند. 
سقف حوض‌خانه گنبدی است و ارتفاعی بلندتر از حد معمول دارد تا امکان دید و اشراف اتاقهای طبقۀ فوقانی به فضای حوض‌خانه را فراهم آورد. فضای زیر گنبد با تزیینات کاربندی ۱۶ و گچ‌بریهای بدیع آراسته شده است؛ همچنین تمام دیوارهای حوض‌خانه از ازاره تا سقف، مزین به گچ‌بریهای فاخر و رنگ‌آمیزی‌اند. از فضای حوض‌خانه و تزیینات پرکار و استادانۀ آن در ۱۳۰۰ ق تابلویی توسط کمال‌الملک کشیده شده که هم‌اکنون در کاخ گلستان نگهداری می‌شود (نک‍ : کمال‌الملک، ۳۵؛ نوروزی طلب، ۱۳۸). در این تصویر، حوضی هشت‌ضلعی در میانۀ حوض‌خانه قرار دارد که آبی زلال از فواره‌های آن افشان است. ازارۀ راهروهای اطراف حوض‌خانه نیز از کاشی خشتی هفت‌رنگ با موضوعات انسانی، طبیعی و بناهای فرنگی پوشیده، و کف زمین با سنگ مرمر فرش شده است. دسترسی به طبقۀ دوم توسط راه‌پله‌هایی که در ۴ نقطه از طبقۀ همکف تعبیه شده است، صورت می‌گیرد. 
پلان طبقۀ دوم در جانمایی و تناسبات اتاقها، منطبق بر طبقۀ نخست است و تنها تفاوت اندکی در راهروها دیده می‌شود. شاه‌نشینهای طبقۀ دوم همانند طبقۀ همکف، به طور مستقیم، مشرف به فضای حوض‌خانه‌اند؛ اما اتاقهای جانبی می‌توانند از طریق راهروهای واقع در ۴ کنج بنا به حوض‌خانه دید داشته باشند. 
پلان طبقۀ سوم تقریباً به صورت فضایی مرکزی با دو بازوی صلیبی‌شکل است. اتاقها در این طبقه حذف شده‌اند و به جای آنها، در اطراف فضای مرکزی شماری راهرو تعبیه شده است. کاهش وسعت فضاهای داخلی، امکان ایجاد ایوانی سرتاسری در این طبقه را فراهم ساخته است. این ایوان دور تا دور اشکوب سوم امتداد یافته است و امکان دید وسیع به مناظر فرودست را از ۴ جبهه فراهم می‌آورد. در هر ضلع ایوان ۱۱ ستون با سرستونهای مقرنس کاری‌شده، استقرار یافته است. 
آخرین طبقه دارای یک فضای مربع‌شکل بزرگ در مرکز، ۴ اتاق در اضلاع میانی، و راهروهای ارتباطی در گوشه‌ها ست. ویژگی خاص این طبقه مستقل بودن آن از طبقۀ زیرین است. طبقۀ چهارم فاقد پلکان ارتباطی از طبقۀ سوم در داخل ساختمان است و دسترسی به آن از طریق ۴ راه‌پله که در گوشه‌های نما و از کف ایوان استقرار یافته‌اند، ممکن است. فضای مرکزی به صورت سالنی محصور و بدون پنجره است که دیوارهای آن هیچ در و روزنی به فضای بیرون یا اتاقهای اطراف ندارند. روشنایی سالن مرکزی با یک نورگیر سقفی تأمین می‌شود که نوری ملایم را به فضای داخلی می‌تاباند. برای دسترسی سالن به فضای بیرون، دو در از گوشه‌های شمال شرقی و جنوب غربی تعبیه شده است که به راهروهای جانبی بنا باز، و در نهایت، به ایوان مرتبط می‌شوند. 
اتاقهای میانی به صورت شاه‌نشینهایی در جبهه‌های چهارگانۀ بنا قرار دارند که با توجه به ارتفاع ساختمان بهترین دید را به مناظر فرودست فراهم می‌آورند. شاه‌نشینها دارای پنجره‌هایی سرتاسری‌اند که در تمام طول اتاق امتداد یافته‌اند. هر شاه‌نشین از دو طرف دارای دری به راهرو جانبی است، تا از طریق راهروها به ایوان دسترسی داشته باشد. تزیینات داخلی بنا در طبقات سوم و چهارم نیز شامل گچ‌بری و نقاشیهای دیواری است که نقاشیها دچار آسیب و ریختگی شده‌اند. 

مآخذ

 ارسل، ارنست، سفرنامه، ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی، تهران، ۱۳۵۳ ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران)، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ ش؛ سمسار، محمدحسن و فاطمه سراییان، کاخ گلستان ( آلبوم خانه)، فهرست عکسهای برگزیدۀ عصر قاجار، تهران، ۱۳۸۲ ش؛ فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۶ش؛ کمال‌الملک، نقاشیهای رنگ روغن و آب رنگ، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۲ ش؛ گزارش ثبتی: دو بنای سلطنتی در سلطنت‌آباد، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ۱۳۸۳ ش؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، تهران، ۱۳۶۱ ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، ۱۳۵۱ ش؛ نوروزی‌طلب، حمیدرضا، از طهران تا تهران، تهران، ۱۳۹۱ ش.

سیما طایفه