ارته بازن

اَرْته‌بازَن [arta bāzan]، یا اَرْته بازَنِس، نام دو تن از سرشناسان عصرهخامنشیان و سلوکیه:
1. نام پسر بزرگ داریوش که پیش از 521 ق‌م متولد شده است(یوستی، 40). براساس یک‌سند بابلی، ارته بازن در 507 ق‌م به جانشینی پدر برگزیده شد (نک‌ : امستد، 214-215). هرودت (III/301-303) درحالی‌که این‌امر را نفی‌نمی‌کند، مسئلۀ جانشینی را به شکل دیگری مطرح می‌سازد. به هرحال،پیداست که انتخاب ولیعهد سبب آشفتگی در درون دربار هخامنشی بوده است.
به گزارش هرودت (همانجا) وقتی که داریوش قصد لشکرکشی به مصر و یونان را داشت، چون طبق سنت، پیش از ترک پایتخت، ناگزیر از تعیین تکلیف قطعی برای امر جانشینی خود بود، میان پسرانش بر سر جانشینی پدر اختلاف شدیدی به وجود آمد. مادر ارته‌بازن دختر گئوبرو (گوبریاس)، یکی از 6 یار داریوش بود (همو، II/93) و مادر خشیارشا، آتوسا، دختر کورش بزرگ، بنیان‌گذار شاهنشاهی ایران. ارته‌بازن زمانی متولد شده بود که داریوش حتى در انتظار شاه شدن نبود. دماراتوس، شاه مخلوع اسپارت که به میل خود در دربار ایران می‌زیست، به خشیارشا گفت که در اسپارت سنت بر این است که شاه از میان پسرانش آن کس را به ولیعهدی برمی‌گزیند که پس از بر تخت نشستنش متولد شده باشد. داریوش نیز این سنت را پسندید و خشیارشا را به جانشینی خود برداشت. هرودت می‌نویسد بدون توجه به سنت نیز خشیارشا به ولیعهدی می‌رسید، چون مادرش آتوسا در دربار ایران زن نیرومندی بود (III/303).
مورخان دربارۀ پسر بزرگ‌تر داریوش گزارشهای متفاوتی داده‌اند. برخی از اریه‌منه (ﻫ م) یا اریه‌منس به نام بزرگ‌ترین پسر داریوش یاد می‌کنند (نک‌ : یوستی، 23, 40).
شهبازی گئوبرو (گوبریاس)، پدربزرگ مادری ارته‌بازن یا به قول او «ارته بخشان» را همان نیزه‌دار داریوش می‌داند که در سنگ‌نبشتۀ داریوش در نقش رستم (کنت، 140 :
DNc) از او نام برده شده است (ص 7).
ارجاع یوستی به بند 126 به بعد از کتاب هشتم و بندهای 41، 66 و 89 از کتاب نهم هرودت دربارۀ ارته‌بازن درست نیست (ص 40). این ارجاعها به ارته‌بازو مربوط می‌شوند و ظاهراً شباهت دو نام سبب این اشتباه شده است.
2. فرمانروای‌آذربایجان(ماد کوچک) در سدۀ3ق‌م. آنتیوخوس در 220ق‌م، پس از پیروزی بر مولون حاکم دست‌نشانده در ماد، آهنگ لشکرکشی به آذربایجان و نشان دادن قدرت خود به ارته‌بازن را کرد. پس از گذشتن سپاه آنتیوخوس از کوههای زاگرس، ارته‌بازن که اینک مرد سالخورده‌ای بود، با نزدیک شدن آنتیوخوس از شدت وحشت، پیش از درگیری تن به اطاعت داد، و فرمانروایی سلوکیه را بر آذربایجان به رسمیت شناخت (پولیبیوس، III/135-137؛ نیز نک‌ : مایر، 50؛ وُلسکی، 248-249).

مآخذ

شهبازی، علیرضا شاپور، جهانداری داریوش بزرگ، شیراز، 1350ش؛
نیز:

Herodotus, The History, tr. A. D. Godley, London, 1957;
Justi, F., Iranisches Namenbuch, Hildesheim, 1963;
Kent, R. G., Old Persian Grammar, New Haven, 1953;
Meyer, E., «Blüte und Niedergang», Der Hellenismus in Mittelasien, ed. F. Altheim and J. Rehork, Darmstadt, 1969;
Olmstead, A. T., History of the Persian Empire, Chicago/London, 1966;
Polybius, The Histories, tr. W. R. Paton, London, 1972;
Wolski, J., «Der Zusammenbruch der Seleukidenherrschaft», Der Hellenismus in Mittelasien, ed. F. Altheim and J. Rehork, Darmstadt, 1969.
پرویز رجبی