استهبان

استهبان \ estahbān\ ، شهرستان و شهری در استان فارس. اين نام به‌صورت اصطهبان، اصطهبانات (مثلاً اشکال العالم، 110؛ ابن‌حوقل، 288؛ ادریسی، 426؛ فسایی، 1255؛ نک‌ : حدود العالم، چ ستوده، 135؛ نیز چ مینورسکی، 405: اسطهبانات) و اصطهبانان نیز ضبط شده است (اصطخری، 70، 82؛ حمدالله، 138؛ شبانکاره‌ای، 153، 159). از دهۀ 1350ش،‌ به‌طور رسمی، نام اصطهبانات به استهبان تغییر داده شد.

شهرستان استهبان

این شهرستان بین ´30‌°53 تا ´30°54 و طول شرقی و´45°28 تا ´30 °29 عرض شمالی قرار دارد و شهرستانهای نی‌ریز، داراب، فسا و شیراز آن را در میان گرفته‌اند ( آمارنامه، 1372ش، 12، 21، 27؛ همان، 1362ش، 7؛ نقشۀ راهها). شهرستان استهبان 2 بخش و 3 شهر را در خود جای داده است ( آمارنامه، 1362ش، 21؛ نشریه...).
استهبان‌ ناحیه‌ای كوهستانی است. ارتفاعات آن در واقع بخشی از كوهستان زاگرس جنوبی به‌شمار می‌آیند. از قله‌های مرتفع آن، قلۀ كوه تودج (ح 000‘3 متر) است (جغرافیای...، 863؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای...، 2؛ نیز نک‌ : جعفری، 281، 282). این ناحیۀ كوهستانی دارای معادن بسیاری است كه 2 معدن سنگ آهک از آن جمله‌اند (نک‌ : فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همان‌جا؛ نام و نشان...، 22). این شهرستان رودخانۀ دائمی ندارد و در آن، تنها یك رودخانۀ فصلی به نام پیرمراد در فصل بارندگی به سوی دریاچۀ بختگان جریان می‌یابد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، 3).
جمعیت شهرستان استهبان (1385ش) 875،67 تن (656،16 خانوار) بوده است (درگاه...). برخی از نواحی استهبان در فصل زمستان پذیرای شماری از خانوارهای ایل خمسه است (سرشماری...، 16-17). اقتصاد مردم استهبان بیشتر بر كشاورزی، دامداری و صنایع دستی (قالی بافی) استوار است (جغرافیای، همان‌جا؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، 2-3).
بیشتر مردم این شهرستان شیعه‌اند و به فارسی سخن می‌گویند و زبان تركی نزد کوچندگان رواج دارد ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 12؛ جغرافیای، 872-873؛ شهابی، 1347).
آثار تاریخی موجود در سطح شهرستان گواه پیشینۀ تاریخی آن است: پرستشگاه آناهیتا و قلعۀ دختر، قلعۀ دارالامان (در ایج) و تپه‌هایی از بقایای آبادیها و نیز ویرانۀ قلعه‌ای در كوه قلات‌آبی از آن جمله‌اند (موقر، 340؛ فرصت، 12؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، 3؛ مصطفوی، 436-437، تصویر شم‌ ‌211؛ مخبر، 18، 22-23).

شهر استهبان

این شهر مركز شهرستان استهبان است و در مسیر راه آسفالتۀ نیریز ـ فسا، در فاصلۀ 71 كیلومتری شمال شرقی فسا و 36 كیلومتری جنوب غربی نیریز واقع است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همان‌جا؛ نقشۀ راهها). این شهر با 730،1 متر ارتفاع از سطح دریا، در ´3 °54 طول شرقی و ´8 °29 عرض شمالی قرار دارد و آب‌وهوای آن معتدل است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همان‌جا؛ آمارنامه، 1362ش، 22).
نام استهبان در مآخذ، نخستین‌بار در سدۀ 4ق دیده می‌شود (ابن‌حوقل، 268، 288؛ اصطخری، 70، 82؛ شوارتس، 104). در اواخر سدۀ 5 ق «حسویه» (حسنویه)، از اسماعیلیان شبانكاره، بر استهبان تسلط یافت (ابن‌بلخی، 165؛ نهچیری،370). در 508 ق و 510 ق، اتابك چاولی با ‌فرمانروای شبانكاره در افتاد و در این نزاع، قلعۀ استهبان به دست اتابك چاولی ویران شد که بار دیگر آبادش كردند (وصاف، 352-353؛ غفاری، 128؛ ابن‌بلخی، 157؛ حمدالله، 138). ابن‌بلخی از عظمت قلعۀ استهبان و شهرك پردرخت و پرمیوه با آبهای روان یاد می‌كند (ص 131، 157؛ نیز نك‌ ‌: مشكور، 517).
بر پایۀ سرشماری 1385ش، شهر استهبان 564،34 تن (757،8 خانوار) جمعیت دارد (درگاه). زبان بیشتر مردم آن فارسی است و تركی شاهسونی نیز در میان عشایر رواج دارد. ساکنان شهر شیعی مذهب‌اند (اصلاح، 313؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همان‌جا؛ نیز نک‌ : زاهد، 400).
شكوهمندترین دیدنی شهر استهبان، چنار عظیم و موزون بسیار كهن میدان شهر بود، با ارتفاع 47 متر و قطر تقریبی 5/ 11متر. آثار دیدنی این شهر عبارت‌اند از مسجد جامع، امامزاده پیرمراد، مسجد یزدیان، مقبرۀ منسوب به محمد شیرین مغربی (د 809 ق) ــ عارف و صوفی ــ و آرامگاه شیخ علینقی اصطهباناتی (افشار، 482؛ زین‌العابدین، 106؛ فسایی، 1256؛ فرصت، 412؛ حکمت، 445؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 11-12؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، 3).

مآخذ

ابن‌بلخی، فارس‌نامه‌؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، به‌كوشش دخویه، لیدن، 1939م؛ ادریسی، محمد بن محمد، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، به‌کوشش انریکو چرولی و دیگران، ناپل/ رم، 1970م؛ اشکال العالم، منسوب به ابوالقاسم بن احمد جیهانی، ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، به‌کوشش فیروز منصوری، تهران، 1368ش؛ اصطخری، ابراهیم بن محمد، المسالك و الممالك، به‌كوشش محمدجابر عبدالعال حسینی، قاهره، 1381ق/ 1961م؛ اصلاح عربانی، ابراهیم، راهنمای شهرستانهای ایران، تهران، 1345ش؛ افشار، ایرج، «بیست شهر و هزار فرسنگ»، یغما، 1345ش، س 19، شم‌ 8؛ آمارنامۀ استان فارس (1362ش)، مركز آمار ایران، شیراز، 1363ش؛ همان (1372ش)، مركز آمار ایران، شیراز، 1373ش؛ جعفری، عباس، كوهها و كوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368ش، ج 1؛ جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش، ج 2؛ حدود العالم، چ ستوده؛ همان، به‌كوشش مینورسكی، كابل، 1342ش؛ حكمت، علی‌اصغر، حاشیه بر تاریخ ادبی ایران (از سعدی تا جامی) ادوارد براون، تهران، 1357ش، ج 3؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب؛ درگاه ملی آمار؛ زاهد، جلیل و دیگران، ایران زمین، تهران، 1348ش؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، تهران، 1315ش؛ سرشماری اجتمـاعـی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (1366ش): نتایج تفضیلی (استان فارس)، مرکز آمار ایران، تهران، 1369ش؛ شبانكاره‌ای، محمد بن علی، مجمع الانساب، به‌كوشش میرهاشم محدث، تهران، 1363ش؛ شهابی، علی‌اكبر، «اوقاف»، ایرانشهر، تهران، 1343ش/ 1964م، ج 2؛ غفاری قزوینی، احمد، تاریخ جهان آرا، تهران، 1343ش؛ فرصت، محمدنصیر، آثار العجم، به‌كوشش علی دهباشی، تهران، 1362ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (نیریز)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1362ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان هفتم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330ش، ج 7؛ فسایی، حسن بن حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به‌كوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش، ج 2؛ مخبر، محمدعلی، «آثار تاریخی فارس»، یادگار، 1327ش، س 5، شم‌ 4- 5؛ مشكور، محمدجواد، جغرافیای تاریخی ایران باستان، تهران، 1371ش؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، 1343ش؛ موقر، مجید، «ستهبان»، مهر، 1346ش، دورۀ 13، شم‌ 5؛ نام و نشان معادن فعال كشور (1365ش)، مركز آمار ایران، تهران، 1368ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، نسخۀ دیجیتال، وزارت کشور، تهران، مهر 1388؛ نقشۀ راههای كشور، وزارت راه، تهران، 1374ش؛ نهچیری، عبدالحسین، جغرافیای تاریخی شهرها، تهران، 1370ش؛ وصاف، الحضره، عبدالله بن فضل‌الله، تاریخ، به‌کوشش عبدالمحمد آیتی، تهران، 1346ش/ 1967م؛ نیز:

Schwarz, P., Iran im Mittelalter : nach den arabischen Geographen, Hildesheim/ New York, 1969.
ناصر شعاریان ستاری (دبا)