ارتوکلاز

اُرْ‌توکْلاز [ortoklāz]، کانی فِلدسپاتِ قلیایی با ترکیب شیمیایی پتاسیم آلومینوسیلیکات (KAlSi3O8). ارتوکلاز معمولاً به رنگهای مختلف و به صورت بلورهای دوقلو در گرانیت (سنگ خارا) دیده می‌شود. این کانی در تولید شیشه و سرامیک به کار می‌رود و بلورهای شفاف آن گاهی به عنوان سنگ قیمتی تراش داده می‌شود. با این‌همه، اهمیت ارتوکلاز بیش از همه به سبب آن است که از کانیهای سازندۀ سنگها به شمار می‌آید و در سنگهای آذرین قلیایی و اسیدی، و نیز پِگماتیت و گِنیس فراوان است.
کانیهای فلدسپات مخلوطی از آلومینوسیلیکاتهای سدیم، پتاسیم و کلسیم هستند. فلدسپاتها را می‌توان بر اساس درصد هر‌یک از این 3 ترکیب خالص که عضو انتهایی نام دارند، گروه‌بندی کرد. ارتوکلاز یکی از کانیهای این مجموعه است که عضو انتهایی آن پتاسیم دارد و علامت اختصاری آن Or است.
ارتوکلاز و آلْبیت ــ سدیم‌آلومینوسیلیکات (NaAlSi3O8) ــ که عضو انتهایی آن سدیم دارد، فلدسپاتهای قلیایی را تشکیل می‌دهند؛ در این مجموعه انواع حاوی سدیم و پتاسیم با یکدیگر مخلوط هستند و رشتۀ پیوسته‌ای از ترکیبات شیمیایی متنوع را در میان این دو کـانی پدید می‌آورند. چـون این ترکیبات ــ که‌ ارتوکلاز ـ میکروپِرتیت نام دارند ــ نمی‌توانند به‌صورت همگن مخلوط شوند، به شکل بلورهای متمایز کانیهای حاوی سدیم و پتاسیم که لابه‌لای یکدیگر تشکیل شده‌اند، درمی‌آیند. نظم اتمهای آلومینیم و سیلیسیم در شبکۀ بلورین آلومینوسیلیکاتِ ارتوکلاز بینابین دو وضعیت آرایش منظم اتمها در میکروکلین و آرایش تصادفی آنها در کانی پُرسانیدین است. (127)