استروئید

اِستِروئید\ [e]steroˀ(y)id\ ، هر یک از ترکیبات شیمیاییِ آلیِ طبیعی یا مصنوعی محلول در چربی که ویژگی آنها ساختاری مولکولی، متشکل از 17 اتم کربن است که در چهار حلقه منظم شده‌اند. در هستۀ استروئیدی، اتمهای کربن به 28 اتم هیدروژن اتصال دارند. استروئیدها در زیست‌شناسی، شیمی و پزشکی اهمیت دارند و شامل هورمونهای جنسی، هورمونهای قشر غدۀ فوق‌ کلیوی، اسیدهای صفراوی، استرولها، عوامل آنابولیک و قرصهای خوراکی جلوگیری از بارداری‌اند.
شیمی‌دانها صدها استروئید را از گیاهان و جانوران به‌دست آورده‌اند. هزاران استروئید نیز از واکنش شیمیایی با استروئیدهای طبیعی، یا به روش سنتزی ساخته شده‌اند. به نظر می‌رسد استروئیدها در گیاهان و جانوران با واکنشهایی ساخته می‌شوند که آغاز آن با استیک‌اسید است و به کمک نوعی آنزیم، سرانجام، کلسترول را در جانوران و گیاهان پدید می‌آورند. کلسترول در جانوران به اسیدهای صفراوی و هورمونهای‌ استروئیدی، و درگیاهان به استروئیدهایی مانند آلکالوئیدها تبدیل می‌شود. سنتز تجاری و آزمایشگاهی استروئیـدها معمولاً بـا ماده‌ای مانند کینون آغاز می‌شود کـه یک‌حلقه‌ای است.
همۀ هورمونهای جنسی و کورتیکواِستروئیدها که از قشر غدۀ فوق‌ کلیوی منشأ می‌گیرند، از فراوان‌ترین استروئید (یعنی کُلِسترول) مشتق‌ می‌شوند. اسیدهای‌ صفراوی، که نوعی استروئید در پستـانـداران‌انـد، در دوغـاب (اِمولسیونـه) کردن چربیها طی گوارش نقش دارند. کلسترول همچنین یکی از اجزاء مهم تشکیل‌دهندۀ غشای سلول است. مقدار بیش از اندازۀ کلسترولِ خون به شکل‌گیری رسوباتی بر روی دیوارۀ سرخ‌رگها می‌انجامد که سبب سخت شدن آنها (تصلب شریانها یا آتِرواِسکلِروز) می‌شود.
نخستین استفادۀ درمـانی از استروئیدها به‌کارگیری عصارۀ گل انگشتانه برای برخی بیماریهای قلبی در سدۀ 18م بوده است. ترکیب فعال اصلی در این دارو، دیژیتـالیس است که هنوز هم به‌کار می‌رود. این ماده گلیکوزیدی استروئیدی است. بسیاری از استروئیدهای گیاهی گلیکوزیدهای مؤثر بر قلب‌اند که مصرف زیاد آنها می‌تواند کشنده باشد. ممکن است گیاه از آنها برای دفع حشرات استفاده کند. برخی وزغها گلیکوزیدهایی استروئیدی ترشح می‌کنند که می‌توانند همچون سازوکاری دفاعی نیز عمل کنند.
کورتیکواِستروئیدها و آنالوگهای مصنوعی آنها، مانند پرِدنیزون و دِگزامِتازون، برای درمان بیماریهای رُماتیسمی، آسم و آلرژیها، بیماریهای مختلف چشم، و نارسایی قشر غدد فوق‌کلیوی به‌کار می‌روند.
در سالهای اخیر، شمار روزافزونی از ورزش‌کاران از داروهای استروئیدی برای شتاب‌دادن به رشد ماهیچه‌ها و افزایش قدرت استفاده کرده‌اند. پژوهشگران نشان داده‌اند که استروئیدهای آنابولیک می‌توانند آثار زیانباری داشته باشند، به‌ویژه در جوانانی که هنوز از نظر جسمی در حال رشدند. استفادۀ پیوسته و بلند‌مدت از این مواد می‌تواند به بیماری قلبی، اختلالهای جنسی و تولید مثلی، نقصهای ایمنی، آسیب کبدی، توقف رشد (در نوجوانان) و رفتار پرخاشگرانه و تهاجمی بینجامد.
پرمصرف‌ترین داروهای استروئیدی بی‌گمان قرصهای خوراکی پیشگیری از بارداری‌اند که در آغاز دهۀ 1960م عرضه شدند. این مواد مصنوعی که با مهار تخمک‌گذاری اثر می‌کنند، عمدتاً از استروئیدی گیاهی به نام دیوسژِنین به‌دست می‌آیند که از گونه‌ای سیب‌زمینی شیرین گرفته می‌شود.
هورمونهای استروئیدی از قشر غدد فوق کلیوی، بیضه‌ها و تخمدانها، و طی بارداری، از جفت ترشح می‌شوند و از راه خون به سلولهای اندامهای گوناگونِ هدف می‌رسند تا کارکردهای فیزیولوژیکی گسترده‌ای را تنظیم کنند.
گلوکوکورتیکوئیدها‌ و مینِرالوکورتیکوئیدها ‌هورمونهای‌ استـروئیـدی ‌قشر غدۀ ‌فوق‌ کلیوی‌اند.‌ گلوکوکورتیکوئیدها، مانندکورتیزول، بر فرایندهای سوخت و سازی بسیاری، همچون تشکیل گلوکز از اسیدهای آمینه و اسیدهای چرب، اثر می‌گذارند و آنها را کنترل می‌کنند، و فشار خون را در حد طبیعی نگه می‌دارند. همچنین اثر ضد التهابی و سرکوب‌کنندۀ ایمنی آنها سبب کاربردشان برای درمان آرتریت رُماتوئید و پیشگیری از رد پیوند شده‌است. میزالوکورتیکوئیدها، مانند آلدوسترون، به حفظ تعادل میان آب و نمکها در بدن کمک می‌کنند و بر کلیه اثر می‌گذارند.
آندروژنها هورمونهای جنسی مردانه‌اند که تِستوستِرون مهم‌ترین آنهاست. تستوسترون عمدتاً در بیضه‌ها، و به‌مقدار کمتر، در قشر غدۀ فوق کلیوی، و در زنان نیز در تخمدانها تولید می‌شود. آندروژنها مسئول بروز صفات ثانویۀ جنسی در مردان، و دارای کارکردهایی دیگرند، همچون تحریک رشد ماهیچه‌ها، استخوانها و گلبولهای قرمز.
استروژنها یکی از دو نوع هورمون جنسی زنانه‌اند که عمدتاً از تخمدانها، و به‌مقدار کمتر، از غدد فوق کلیوی، و در مردان نیز از بیضه‌ها ترشح می‌شوند. استروژنها مسئول بروز صفات اولیه و ثانویۀ جنسی در زنان‌اند. تولید این هورمونها در دوران یائسگی کاهش می‌یابد.
پروژِستینها، که مهم‌ترین آنها پروژِستِرون است، دیگر هورمون جنسی زنانه‌اند. این هورمونها در حفظ بارداری نقش دارند و به‌همراه استروژنها، طی چرخۀ قاعدگی ترشح می‌شوند. جسم زرد (فولیکول پاره‌شدۀ تخمدان) پروژسترون را تولید می‌کند که دیوارۀ رحم را آمادۀ لانه‌گزینی تخمک بارورشده (سلول تخم) می‌سازد. سپس جفتْ منبع اصلی تولید پروژسترون می‌شود که بدون آن، بارداری به پایان می‌رسد. با پیشرفت بارداری، تولید پروژسترون افزایش می‌یابد و به این ترتیب، تخمک‌گذاری مهار می‌شود. قرصهای خوراکی پیشگیری از بارداری، که حاوی استروژن و پروژسترون‌اند، به همین ترتیب، تخمک‌گذاری را مهار، و از بارداری ناخواسته جلوگیری می‌کنند.

مآخذ

EA, 2006;
EB, 1986, 2008 (under «steroid», «steroid hormone»);
ME, 2008 (under «steroids»).
بخش علوم پزشکی