آسپاس

آسُپاس [āsopās]، روستایی در شهرستان اقلید (استان فارس). این نام را به صورتهای آسوپاس (کرزن، II/ 68؛ آدامک، III/ 63؛ «راهنما...7»، 75) و اسپاس (وقایع...، 320) نیز نوشته‌اند.
آسپاس با حدود 153،2 متر ارتفاع از سطح دریا، در °30 و ´40 عرض شمالی و °52 و´23 طول شرقی جغرافیایی (مفخم‌پایان، 7) و 52 کیلومتری جنوب غربی شهر اقلید قرار دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 92/ 13). کوه آسپاس در شرق و کوه قهرمانی در شمال آبادی واقع است و آب و هوای آن سردسیری است ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 7/ 9). در جنوب آسپاس باتلاقی نسبتاً بزرگ به نام «بیشۀ آسپاس» وجود دارد که مملو از نی است؛ پیش از این، در این نیزار ماهی نیز یافت می‌شد (آدامک، همانجا؛ تاورنیه، 650).
هستۀ اولیۀ آبادی، قلعۀ کوچکی ساخته شده از گل و سنگ بود که بر روی خاکریزی قرار داشت (آدامک، همانجا). قلعه در نزدیکی منبع آب و از لحاظ امنیتی از جنوب به واسطۀ باتلاق و از شمال، شمال غربی و غرب به سبب وجود مرتفعات مسدود و غیرقابل نفوذ بود (تقوایی، 136). راهی قدیمی که از یزدخواست به شیراز متصل می‌شد، از این آبادی می‌گذشت (کرزن، همانجا).
ساکنان آسپاس درگذشته در قلعه زندگی می‌کردند، اما پس از اصلاحات ارضی (1341ش) آبادی گسترش یافت و واحدهای مسکونی جدید گرداگرد قلعه ساخته شد (تقوایی، همانجا).
آسپاس بنابر سرشماری 1385ش 069،2 نفر (481 خانوار) جمعیت دارد. فعالیت اقتصادی اهالی کشاورزی و کارگری است ( فرهنگ اقتصادی...، 46). آب مورد نیاز آبادی از شمار نسبتاً زیادی چشمه، قنات، رودخانه و چاه تأمین می‌گردد ( فرهنگ آبادیها...، 50).
ساکنان آبادی شیعی‌مذهب هستند و به فارسی و ترکی سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی ایران، همانجا). درگذشته درۀ پیرامونی آبادی به ایل‌بیگی قشقایی تعلق داشت که تابستانها را در آنجا می‌گذراند (آدامک، همانجا). وجود تپه‌ای مرتفع از بقایای دژی مستحکم، خبر از قدمت آبادی دارد (تقوایی، همانجا)؛ تاورنیه در دورۀ صفوی از آثار این قلعۀ ویرانه یاد کرده است (همانجا). چشمۀ گور بهرام در جنوب آبادی (فسایی، 2/ 1598) را محل دفن بهرام گور به هنگام شکار دانسته‌اند (تقوایی، کرزن، همانجاها). بقایای کاروان‌سرای شاه عباس قدیمی ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 7/ 10) و زیارتگاهی به نام شاه غیب در آسپاس وجود دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). این آبادی پیش از این، مرکز ناحیۀ وسیع‌تری به نام چهار دانگه بود (کیهان، 2/ 227) و امروزه مرکز دهستانی به همین نام است (نشریه...، 32).

مآخذ

تاورنیه، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، به کوشش حمید شیرانی، تهران، 1364ش؛
تقوایی، مسعود، شناخت توانهای محیطی در رابطه با توسعۀ روستایی (نمونه: حوزۀ روستایی شهرستان اقلید)، تهران، دانشگاه شهیدبهشتی، 1369-1370ش (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد)؛
فرهنگ آبادیهای کشور، سرشماری عمومی کشاورزی (1367ش)، استان فارس، مرکز آمار ایران، تهران، 1369ش؛
فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، شهرستان اقلید، جهاد سازندگی، تهران، 1363ش؛
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، اردکان، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1360ش؛
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان هفتم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330ش؛
فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش؛
کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛
مفخم پایان، لطف‌الله، فرهنگ آبادیهای ایران، تهران، 1339ش؛
نشریۀ عناصر و مراکز تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1384ش؛
نشریۀ گزیدۀ نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385، سایت مرکز آمار ایران؛
وقایع اتفاقیه (مجموعۀ گزارشهای خفیه‌نویسان انگلیس)، به کوشش سعیدی‌سیرجانی، تهران، 1362ش؛
نیز:

Adamec, L.W., Abadan and Southwestern Iran, Graz, 1989;
Curzon, G.N., Persia and the Persian Question, London, 1892;
The Middle East Intelligence Handbooks (1943-1946), London, 1987.
عباس سعیدی