ازنیق

اِزْنیق [eznīq]، نیقیۀ باستان، شهری باستانی در کنار دریاچه‌ای به همین نام، واقع در شمال شرقی استان بورسه (بورسا) در ترکیه.

شهر ازنیق

این شهر با 90 متر ارتفاع از سطح دریا، در 75 کیلومتری شمال شرقی شهر بورسه، مرکز استان، قرار دارد و از مغرب به گِملیک، از مشرق به آق‌حصار، از شمال به قره مُرسل و از جنوب به یِنی‌شهر محدود است. آب و هوای ازنیق مدیترانه‌ای است.
استرابن این شهر را نیکایا و مادرشهر ناحیۀ بیثونیا (بیتینیا) نامیده، گوید نخستین کسی که آن را بنا نهاد، آنتیگُنوس، فرزند فیلیپ بود و آن را آنتیگُنیا نامید. لوسیماخوس آنجا را به تصرف آورد و به نام همسرش، نیکایا نامید. این نام در مآخذ عربی و ترکی نیز به صورتهای نیقیه، اَزنیک، یزنیک، ایزنیق و ازنیق آمده است.
ازنیق یکی از کهن‌ترین مراکز زندگی بشر است که از دورۀ مس مسکون بوده، و در سده‌های 5 و 4 ق‌م یکی از شهرهای مهم ناحیۀ بیتینیا محسوب می‌شده است. نیقیه در دوران امپراتوری روم و سپس بیزانس یکی از مراکز دینی مهم مسیحیت بود، چنان‌که نخستین شورای جامع کلیسایی در 325م در این شهر تشکیل شد. در زمان امپراتوری کنستانتینوس (قسطنطین) بر اهمیت و اعتبار ازنیق افزوده شد. در 364م والنتینیانوس، امپراتور روم و جانشینش، والِنس عنوان مادرشهر به آنجا دادند. یوستینیانوس بر آبادی آن همت گماشت و با احداث کانالهای آبیاری، و ساخت کلیسا و صومعه بر اهمیت آن افزود. در تقسیم امپراتوری بزرگ روم در 395م به دو بخش شرقی و غربی، ازنیق جزو روم شرقی شد.
در 108ق/ 726م ازنیق به تصرف مسلمانها درآمد. پس از جنگ ملازگرد در 463ق/ 1071م و شکست امپراتوری بیزانس، سلجوقیان در پهنۀ آسیای صغیر ظاهر شدند و سلیمانشاه ازنیق را مرکز حکومت قرار داد (474ق/ 1081م). به این ترتیب، ازنیق نخستین پایتخت سلجوقیان آناتولی شد.
در طول جنگهای صلیبی، مسیحیان ازنیق را تصرف کردند. در 600ق/ 1204م پس از تشکیل امپراتوری لاتینها در قسطنطنیه، تئودُروس یکم، لاسکاریس، امپراتور بیزانس در ازنیق (نیقیه) اعلان استقلال کرد و با پشتیبانی غیاث‌الدین کیخسرو سلجوقی، امپراتوری نیقیه را بنیاد نهاد و به این ترتیب، این شهر مرکزیت سیاسی، فرهنگی و مذهبی پیدا کرد و مأمن فراریان از امپراتوری لاتینی قسطنطنیه شد. این وضع تا 659ق/ 1261م که باردیگر پایتخت به قسطنطنیه منتقل شد، ادامه داشت.
پس از تصرف ازنیق توسط عثمانیها در حدود 730ق/ 1330م، اورخان مرکز حکومت عثمانی را از بورسه به این شهر منتقل ساخت و در عمران و آبادی آنجا کوشید و کلیسایی را به مسجد و صومعه‌ای را به مدرسه تبدیل کرد و بدین‌سان، ازنیق به قلمرو اسلام پیوست. پس از فتح قسطنطنیه (استانبول) توسط سلطان محمد دوم (فاتح) در 857ق/ 1453م، ازنیق به تدریج اهمیت خود را از دست داد. این شهر پس از جنگ جهانی اول تا 1922م در اشغال دولت یونان بود.
ازنیق را زادگاه دیون کاسیوس مورخ و ابرخس (هیپارخوس) منجم می‌دانند. این شهر یکی از مراکز مهم علمی، فرهنگی و هنری به شمار می‌آمده، و صنایع کاشی‌کاری و چینی‌سازی آن از اشتهار فراوانی برخوردار بوده است. کاشیهای تهیه شده در آنجا زینت‌بخش مساجد بزرگ بورسه و نیز خود شهر بوده است. در توسعه و تکامل این هنر نقش استادکاران و هنرمندان ایرانی به وضوح دیده می‌شود.
از نظر علمی و فرهنگی، نخستین مدرسۀ امپراتوری عثمانی در این شهر به سرپرستی داوود قیصری تأسیس شد. دانشمندانی مانند قطب‌الدین ازنیقی و شاعرانی مانند قطبی، صدرچلبی و خیالی از این شهر بوده‌اند. ازنیق مرکز فرقۀ اشرفیه از طریقت قادری نیز بوده، و شیخ این فرقه در این شهر مدفون است.
از دیدگاه هنری و آثار تاریخی، ازنیق را در ردیف استانبول، بورسه و ادرنه می‌دانند. از آثار تاریخی آن افزون بر مساجد کهن، از آرامگاه خیرالدین پاشا و مدرسۀ سلیمان پاشا و حمام بزرگ آن می‌توان نام برد. همچنین از قلعۀ قدیم شهر که «قلعۀ عتیق چین روم» نامیده شده است و برابر افسانه‌ای ساختمان آن را به سام بن نوح نسبت می‌دهند، نیز می‌توان یاد کرد.
جمع‌ ‌(برآورد 2007م): 889‘22تن.

دریاچۀ ازنیق

این دریاچه در شمال استان بورسه، در 16 کیلومتری شرق خلیج گِملیک قرار دارد و پنجمین دریاچۀ بزرگ ترکیه است. مساحت آن 308 کمـ2 و عمیق‌ترین نقطۀ آن 65 متر است. آب این دریاچه شیرین، و آبزیان گوناگون از جمله ماهی در آن فراوان است.*

مآخذ

ابن‌بطوطه، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، 1370ش؛
ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306ق/ 1889م؛
ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409ق/ 1989م؛
اوزون چارشیلی، اسماعیل حقی، تاریخ عثمانی، ترجمۀ ایرج نوبخت، تهران، 1368ش؛
اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، به کوشش احمد جودت، استانبول، 1314ق/ 1896م؛
سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق/ 1889م؛
سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1279ق؛
طاش کوپری‌زاده، احمد، الشقائق النعمانیة، به کوشش صبحی فرات، استانبول، 1405ق/ 1985م؛
عاشق‌پاشازاده، درویش احمد، تاریخ، استانبول، 1332ق؛
فریدون بک، احمد، منشآت السلاطین، استانبول، 1274ق/ 1858م؛
کمال‌پاشازاده، احمد، تواریخ آل عثمان، به کوشش عثمان توران، آنکارا، 1983م؛
یاقوت، بلدان؛
نیز:

Baynes, N. H. and H. Moss, Byzantium an Introduction to East Roman Civilization, Oxford, 1962;
Cahen, C., Pre – Ottoman Turkey, tr. J. Jones - Williams, London, 1968;
Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991;
Eyice, S., «İznik’de büyük hamam», Tarih dergisi, Istanbul, 1960, vol. XI;
id, «İki türk âbidesinin mahiyetleri hakkında notlar…», Yıllık Araṣtırmalar dergisi, Ankara, 1958, vol. II;
Heyd, W., Yakın-doğu ticaret tarihi, tr. E. Z. Karal, Ankara, 1975;
IA;
İnalcık, H., The Ottoman Empire, tr. N. Itzkowitz and C. Imber, London, 1973;
İzet, H., «İznik çiniciliği», Türkiyemiz, Istanbul, 1975, no. 17;
Ostrogorsky, G., Bizans devleti tarihi, tr. F. Iṣıltan, Ankara, 1981;
Pauly ;
Runciman, S., Haçlı seferleri tarihi, tr. F. Iṣıltan, Ankara, 1986;
Strabo, The Geography, tr. H. L. Jones, London, 1961;
Taeschner, F., «Die Baugruppe Ḥamza beg in Isnik…», Der Islam, Berlin/ Leipzig, 1932, vol. XX;
Ülgen, A. S., «İznik’te türk eserleri», Vakıflar dergisi, Ankara, 1969, no. 1;
Umar, B., Türkiye halkının ilkçağ tarihi, Izmir, 1982;
UzunçarḤılı, İ. H., Anadolu beylikleri, Ankara, 1984;
Vryonis, S., Byzantium and Europe, London, 1967;
YA;
Yeni Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1985.
علی‌اکبر دیانت

کاشیِ ازنیق

تولید این کاشی که به نقش و رنگ آبی زیرلعابی شناخته شده، از اواسط سدۀ 10ق/ 16م آغاز گردیده، و شهر ازنیق در دورۀ عثمانی بدان شهره بوده است.
به نظر می‌رسد که پیش از سال 960ق، کوره‌های ازنیق بیشتر سفالینه تولید می‌کردند تا کاشی. ولی در حدود همین سال، کاشی‌کاری 3 بنای بزرگ، یعنی قبة الصخره در اورشلیم، مسجد سلیمانیه در دمشق و مجموعۀ بنای سلیمانیه در استانبول، سبب دگرگونی این روند شد. پیش از آن، کاشیهای عثمانی شش‌ضلعی و گونه‌ای از کاشی هفت‌رنگ بودند و سپس به شکل چهار گوش که طرحهای زیرلعابی داشت، تغییر کردند. شکل جدید کاشی ازنیق و استفاده از نقاشی زیرلعابی هنرمندان را به ایجاد نماسازیِ پُر کاشی در ساختمانها متمایل ساخت. نوآوری دیگر این دوره آن بود که لایه‌ای ضخیم از گل قرمز نیز به عنوان رنگ زیرلعابی بر سفال اضافه شد و بدین‌سان، چهرۀ شاخص سفال ازنیق پدید آمد. (223)