افندی

افندی \afandī\، از القاب‌ و عناوين‌ رايج‌ در امپراتوری عثمانی‌ كه‌ در اصل از آفنتس‌ بيزانسی‌، و آفنتس‌ از يونانی‌ كهن‌ آوثنتس‌ به‌ معنی‌ «آقا، سرور، ارباب‌» گرفته‌ شده‌ است ‌(EI1, III / 4؛ ليدل‌، 275).
گفته‌اند كه‌ اين‌ عنوان‌ پس ‌از فتح‌ قلمرو بيزانس‌ در آناتولی‌ توسط سلجوقيان‌ آسيای صغير وارد فرهنگ‌ اسلامی‌ شد («دائرة المعارف‌ ترك‌»، XIV / 373). گويا اول بار ابن‌بطوطه‌ (د 756 ق)، از برادر حاكم‌ قصطمونيه‌ (قسطمونی‌ / كاستامونی‌) با عنوان‌ افندی ياد كرده‌ است (1 / 324)، بدون‌ آنكه‌ معنای آن‌ را ذكر كند. افلاكی‌ (د 741 ق) هم‌ از ملكه‌ خاتون‌ دختر جلال‌الدين‌ محمد مولوی با عنوان‌ افندی بوله‌ نام‌ برده‌، و آن‌ را به‌ «خداوندگارزاده‌» ترجمه‌ كرده‌ است‌ (2 / 995). از اواخر عصر سلجوقيان‌ روم‌، عنوان‌ افندی كم‌كم‌ به‌ جای «چلبی‌» به‌ كار رفت‌ (IA, IV / 132). در اوايل‌ عصر عثمانی‌، افندی به‌ جای مولانا به‌ كار می‌رفت‌ («دائرةالمعارف‌ جديد ... »، II / 755).
از كلمۀ افندی به‌ دو صورت‌ خطاب‌ و لقب‌ استفاده‌ می‌شد، مانند: «الله‌ افنديميز» برای خداوند و «ينی‌چری افندی» برای دبير بزرگ‌ ينی‌چريان‌ (برای نمونه، نک‌ : EI1، IA، همانجاها؛ «دائرةالمعارف‌ ترك‌»، XIV / 373-374؛ «دائرةالمعارف‌ زبان‌ ... »، III / 2؛ «دائرة المعارف‌ جديد»، همانجا؛ كاظم‌ قدری، 2 / 257).
به‌دنبال‌ اصلاحات‌ عصر تنظيمات‌ (1255 ق / 1839 م)، القاب‌ نيز تحت‌ قاعده‌ درآمد و لقب‌ افندی فقط برای مردان‌ دينی‌ و ديوانی‌ اختصاص‌ يافت‌ (EI2, II / 687).

مآخذ

ابن‌بطوطه‌، رحلة، بيروت‌، 1987 م؛
افلاكی‌، احمد، مناقب‌ العارفين‌، به‌كوشش‌ تحسين‌ يازيجی‌، آنكارا، 1980 م؛
كاظم‌ قدری، حسین، تورك‌ لغتی‌، استانبول‌، 1928 م؛
نيز:

EI1;
EI2;
IA;
Liddell, H. G. and R. Scott, A Greek - English Lexicon, Oxford, 1961;
Türk ansiklopedisi, Ankara, 1966;
Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi, Istanbul, 1979;
Yeni Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1985.
محسن‌ جعفری‌مذهب‌ (دبا)