اردوی زرین

اُرْدویِ زَرّین [ordū-ye zarrīn]، یا آلتین اردو، اصطلاحی که به حکومت اولاد باتو، پسر جوچی گفته می‌شود. قلمرو حکومت اردوی زرین از مشرق و جنوب شرقی به متصرفات آق‌اردو، و از سوی جنوب به کرانه‌های شمالی و شمال غربی دریای خزر و به رود تِرِک و دریای سیاه و از مغرب به کشورهایی که امروز به اروپای شرقی معروف هستند، محدود بود. این حکومت از نیمۀ دوم سدۀ 7ق/ 13م تا نیمۀ دوم سدۀ 9ق/ 15م دوام داشت و بعد به دولتهای کوچک‌تری منقسم شد و سرانجام همۀ متصرفات آن به دست دولت روسیۀ تزاری افتاد و اکنون جزو خاک شوروی است که از آن جمهوریهای متعددی پدید آمده است. آلتین اردو ترکیبی ترکی است و معادل آن در زبان مغولی سیراردو و در فارسی اردوی زرین و در روسی «زولوتایا اوردا» ست.
متصرفات اردوی زرین، در قسمت اروپایی، امیرنشینهای روس را در بر می‌گرفت که شامل کیف، مسکو، ریازان، چرنیکوف، سوزدال، سمولینسک، ولادیمیر و جز آن بود. تصرف بیشتر این ولایات در زمان اوگتای قاآن صورت پذیرفت و پسران اوگتای و چغتای و جوچی در این جنگها شرکت داشتند، اما ظاهراً فرمانده کل این قوای عظیم، باتو، پسر ارشد جوچی بود. این سپاه بزرگ در 633ق/ فوریۀ 1236م به سوی روسیه و اروپا روان شد و پس از فتح لهستان، آس و بلغار، در پاییز 634ق/ 1237م شهر «ریازان» را تصرف کردند و باتو پس از دو ماه محاصره، شهر کیف‌را نیز گرفت و در 635ق/ 1238م مغولان شهر مسکو را نیز محاصره کردند و پس از 5 روز بگرفتند و سپس شهر سوزدال را آتش‌زدند و مردمِ شهرِ ولادیمیر را قتل عام کردند.
نیروهای مغول، لهستان و مجارستان را به باد غارت و کشتار دادند و از رود دانوب گذشته تا نزدیکی وین پیش رفتند. در این میان خبر رسید که اوگتای قاآن در 639ق/ 1241م بر اثر باده‌خواری بسیار درگذشته است؛ بنابراین سپاهیان مغول دست از پیشروی در اروپای‌شرقی‌کشیده به‌سرعت به‌مغولستان بازگشتند.
بنابراین، متصرفات باتو فرزند جوچی از مغرب تا شبه جزیرۀ قرم یا کریمه را شامل می‌شد و بنا به وصیّت چنگیز تا آنجا که سم اسبان مغول در سمت مغرب می‌رسید، به جوچی تعلّق داشت و پس از او باتو با توسعۀ این متصرفات وارث پدر خود گردید. شهر سرای، پایتخت اردوی زرین به دستور باتو ساخته شد.
سیاست خارجی خانان اردوی زرین: خانان اردوی زرین در طول دوران قدرت خود در شرق با خان بزرگ مغول، با قاآن و با قیدو پسر اوگتای و احفاد چغتای که با قیدوییان در نبرد همیشگی بودند، پیوسته در گیرودار بودند. امیرنشینهای روسیه در سمت شمال و غرب باجگزار ایشان بودند و دولت ایلخانان مغول در ایران با ایشان خصومت و کشمکش داشتند. خانهای اردوی زرین، ارّان و آذربایجان را که در تصرف ایلخانان مغول بود، جزو قلمرو جوچی پسر بزرگ‌تر چنگیز می‌دانستند و در نتیجه خود را وارث او می‌شمردند. خانهای اردوی زرین در هر فرصتی که می‌یافتند بر مرزهای ایلخانان در ایران می‌تاختند و حتى گاهی تا تبریز پیش می‌آمدند، ولی به هیچ‌روی به مقصود اصلی خود که تصرف ارّان و آذربایجان بود، نرسیدند. این سیاست جغرافیایی با سیاست دینی توأم شد و سیاست دینی دستاویز و بهانه‌ای برای پیشبرد مقاصد سیاسی و جغرافیایی گردید. اجمال مسئله آنکه برکه برادر باتو ظاهراً به دست سیف‌الدین باخَرْزی عارف بزرگ سدۀ 7ق/ 13م اسلام آورد و این هنگامی بود که باتو او را برای شرکت در نشاندن منکوقاآن بر کرسی قاآنی به قراقوروم فرستاده بود. وی پس از جلوس بر تخت حکومت اردوی زرین در ترویج دین اسلام کوشید.

روابط خانهای اردوی زرین با ممالیک مصر

روابط اردوی زرین با ممالیک مصر از 660ق/ 1262م یعنی از همان هنگامی آغاز گشت که روابط اردوی زرین با هولاکو تیره گردید. پیش از تیرگی روابط با هولاکو، برکه‌خان گروهی را به یاری هولاکو درجنگ با مصریان (واقعۀ عین الجالوت، 658ق/ 1260م) فرستاده بود. مصریان عده‌ای از این تاتارها یا مغولان را در حالی که می‌خواستند از دمشق به مصر بروند، بگرفتند. پس از آن در 661ق/ 1263م جنگی میان هولاکو و برکه درگرفت که پیروزی نخست از آنِ هولاکو و پس از آن از آنِ برکه بود.
روابط ممالیک مصر با اردوی زرین در زمان سلطنت ازبک خان بر اردوی زرین(712-742ق) و سلطنت ملک‌ناصر محمد بن قلاوون به اوج خود رسید، اما پاسخ منفی ملک ناصر به استمداد ازبک‌خان در جنگ با سلطان ابوسعید ایلخانی منجر به بروز اختلافاتی میان ازبک‌خان و ملک الناصر گردید.

روابط اردوی زرین با امیران روسیه

امیران روسیه در مسکو و شهرهای دیگر تابع و باجگزار خانهای اردوی زرین بودند.
در زمان ازبک خان دخالت اردوی زرین در امور امرای روس به اوج خود رسید و به حوادث مهمی در تاریخ روسیه انجامید.
پس از مرگ ازبک‌خان، پسرش جانی بیک و نواده‌اش بردی‌بیک به پادشاهی رسیدند. پس از مرگ آن دو، کرسی اردوی زرین از اخلاف باتو خالی ماند و در همه‌جا از جمله کریمه مدعیان سلطنت و استقلال پیدا شدند. در این میان مردی از قرم به نام مَمای خان ظهور کرد و بر شهرسرای مسلط شد، ولی پس از چندی نبردی میان او و دیمیتری دُنسکوی، پادشاه ظروسیه، صورت گرفت و ممای در این جنگ به سختی شکست خورد. ممای در نبرد باتوقتمش نیز شکست خورد و کشته شد و از این پس توقتمش‌خان بر تخت پادشاهی اردوی زرین نشست. توقتمش در 783ق با سپاهی فراوان روی به مسکو نهاد و این شهر را به باد چپاول داد. پس از آن باز تا مدتی فرمانروایان روسیه و مسکو ناچار به اطاعت از خانهای اردوی زرین شدند.
زوال حکومت اردوی زرین: توقتمش خان که از پادشاهان بزرگ اردوی زرین بود، با همۀ قدرت خود سرانجام از امیرتیمور شکست خورد و پس از چندی درگذشت.
آخرین پادشاه معروف اردوی زرین محمد سلطان بود که با امیران مسکو و روس به جنگ پرداخت و از ایشان خراج گرفت و با مردم به عدل و داد رفتار کرد.
اردوی زرین اگرچه بر پایۀ امپراتوری مغول بود و پادشاهان و خانهای آن از اولاد چنگیز بودند، اما ماهیت دولت و حکومت، ترک بود. عنصر ترکی به زودی بر عنصر مغولی غلبه یافت و خط اویغوری با زبان ترکی قبچاقی زبان رسمی مملکت گردید. در نتیجۀ گرویدن پادشاهان بزرگ اردوی زرین به دین اسلام، تمدن اسلامی در سراسر دشتهای جنوب روسیه رواج پیدا کرد. اما خانهای اردوی زرین تسامح سنتی مغول را در برابر ادیان همچنان حفظ کردند و ادیان دیگر را به چشم احترام نگریستند. آوازۀ دادگستری شاهان اردوی زرین در سراسر ممالک اسلامی پیچیده بود، اما حملات امیر تیمور و ویرانیهای حاصل از آن در دشت قبچاق موجب تلاشی حکومت اردوی زرین گردید.*

مآخذ

ابن بطوطه، محمد، رحلة، بیروت، 1384ق/ 1964م؛
بریتانیکا؛
حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362ش؛
رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش ادگار بلوشه، 1329ق/ 1911م؛
همو، همان، به کوشش عبدالکریم علیزاده، باکو، 1957م؛
رمزی، محمد، تلفیق الاخبار و تلقیح الآثار، ارنبورگ، 1908م؛
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1353ش؛
قلقشندی، احمد، صبح‌الاعشی، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛
مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد مصطفى زیاده، قاهره، 1956م؛
وصاف، تاریخ، به کوشش محمدمهدی اصفهانی، تهران، 1338ش.

عباس زریاب