آذربایجان غربی

نویسنده (ها) : عباس سعیدی - محمدحسن گنجی

آخرین بروز رسانی : یکشنبه 13 بهمن 1398 تاریخچه مقاله

آذَرْبایْجانِ غَرْبی، یکی از استانهای کوچک ایران میان °۳۵ و ´۵۸ تا °۳۹ و ´۴۷ عرض شمالی و °۴۴ و ´۲ تا °۴۷ و ´۲۳ طول شرقی که در منتهى الیه شمال غربی ایران واقع است و از شمال به‌جمهوری‌آذربایجان و ترکیه، از مغرب به ترکیه و عراق، از جنوب به استان کردستان و از شرق و جنوب شرقی به ترتیب، به استانهای‌آذربایجان‌شرقی و زنجان محدوداست. دریاچۀ ارومیه که بزرگ‌ترین دریاچۀ ایران است، میان این استان و آذربایجان شرقی قرار گرفته است. در نقشه‌های متداول جغرافیایی مرز آبی بین دو استان طوری‌ترسیم شده است که نیمِ‌بیشتر دریاچۀ ارومیه درمحدودۀ آذربایجان‌غربی، قرار می‌گیرد. وسعت‌آذربایجان غربی بدون دریاچۀ ارومیه۶۱۴‘ ۳۷ کمـ۲، برابر۳/۲٪ وسعت ایران است.

استان آذربایجان در مهر ۱۳۳۷ش رسماً از لحاظ تقسیمات کشوری به آذربایجان شرقی(درآن‌زمان استان سوم) و آذربایجان غربی (در آن زمان استان چهارم) تقسیم شد.

ویژگیهای طبیعی

آذربایجان غربی در مغرب منطقۀ آذربایجان از شمال به جنوب کشیده شده است. دریاچۀ ارومیه حدود ۳/ ۱ طول استان را در مرکز آن اشغال کرده است. در ثلث جنوبی بر وسعت شرقی ـ غربی استان افزوده می‌شود. فاصلۀ شمالی ـ جنوبی این‌استان‌حدود۵۰۰ کمـ ، و فاصلۀ شرقی ـ غربی آن در بخش جنوبی استان حدود ۲۵۰ کمـ است.

از نظر ساختار زمین،آذربایجان‌موقعیتی دوگانه بین نجد ایران و کوههای مرتفع حاشیه‌ای دارد. همجواری واحدهای ساختمانی زمین‌شناسی و تیپ ناهمواریهای ژئومورفولوژیکی گوناگون، تعلق قطعی شمال غربی ایران را به نجد مرکزی یا کوههای حاشیه‌ای آن با مشکلاتی مواجه می‌سازد.

مسلماً آذربایجان غربی یکی از مراکز مهم فعالیتهای زمین در دورانهای مختلف زمین‌شناسی بوده است. این فعالیتها، همواره با آتش‌فشانها و لرزشهای شدیدتوأم بوده و درنتیجه، نظم طبقات زمین در آذربایجان غربی به هم خورده است، به گونه‌ای که در نزدیکی ارومیه لایه‌های رسوبی دورانهای اخیر زمین‌شناسی را می‌توان بر روی رسوبات دوران اول زمین‌شناسی مشاهده کرد.

مناظر امروزی این استان حاصل تحولات اقلیمی بعد از پلایستوسن و مخصوصاً هولوسن است. در این دوره ظاهراً آب و هوا مرطوب‌تر از زمان کنونی بوده، و ارتفاعات غربی از یخ مستور بوده است. آثار این یخبندانها را در آذربایجان غربی می‌توان در تراسهای جنوب منطقۀ پلدشت و بین خوی و سلماس مشاهده کرد. جلگۀ پلدشت و نیز زمینهای باتلاقی و شور جنوب و غرب ارومیه از رسوبات همین زمانها به وجود آمده‌اند. در همین زمان، میزان یخبندان در نواحی جنوب این استان و کردستان تا حدی بوده است که مرز برفهای دائمی را ۸۰۰‘۱ متر پایین‌تر از زمان حال دانسته‌اند.

آذربایجان‌غربی‌ناحیه‌ای است‌کوهستانی‌که‌پست‌ترین قسمتهای مرکزی آن، یعنی سواحل ارومیه ۲۹۷‘۱ متر و پست‌ترین نقطۀ استان در بستر رود ارس در مرز شمالی ۹۱۰ متر ارتفاع دارد. نواحی نسبتاً مسطح و کم‌عارضۀ این استان که ارتفاع آنها از ۵۰۰‘۱ متر تجاوز نمی‌کند، جمعاً در حدود ۲۷٪ از وسعت آن را در بر می‌گیرد. این نواحی جلگه‌های رسوبی اطراف دریاچۀ ارومیه هستند. عوارض و ناهمواریهای آذربایجان غربی به ۳ بخش تقسیم می‌شوند:

۱. کوههای‌شمالی‌که از آتش‌فشان عظیم آرارات جدامی‌شوند و امتدادی غربی ـ شرقی دارند. ارتفاع قلل این کوهها تا ۴۰۹‘ ۳ متر می‌رسد (قلۀ هراویل در سلماس). امتداد این کوهها به کوههای قره‌داغ در آذربایجان شرقی می‌پیوندد.

۲. کوههای‌غربی که از آرارات به‌صورت رشتۀعظیم و بلندی به سمت‌جنوب امتداد پیدامی‌کند و درفاصلۀمیان‌ماکو و سردشت مانند دیواری منطقه آذربایجان را از نجد آناتولی جدا می‌سازد. خط‌الرأس این رشته مرز ایران و ترکیه است. ارتفاع متوسط این رشته از ۵۰۰‘۲ متر بیشتر است و قلل مرتفع‌تر از ۰۰۰‘ ۳ متر در آن بسیار به چشم می‌خورد. بلندترین قلۀ آن کوه شهیدان است که با ارتفاع ۶۰۸‘ ۳ متر در مغرب ارومیه قرار دارد.

۳. کوههای جنوبی درمغرب مهاباد به‌موازات رشته‌های مرزی قرار دارند و باجهتی شمالی ـ جنوبی‌به‌سمت جنوب‌پیش می‌روند و با مسیری قوسی به تودۀ الوند متصل می‌شوند. قلۀ معروف چهل‌چشمه با۱۶۳‘ ۳ مترارتفاع‌مهم‌ترین‌قلۀ کوههای جنوبی است.

گذشته از این ارتفاعات که بیش از ۷۰٪ وسعت استان را تشکیل می‌دهند، بقیۀ وسعت استان را دشتهای ساحلی یا میان ـ کوهی تشکیل می‌دهند که مهم‌ترین مراکز جمعیت و حیات اقتصادی استان هستند.

آب و هوا

امتداد شمالی ـ جنوبی رشته‌های مرزی که بیشتر در راه جریانات غربی قرار دارند، تا حدی مانع از نفوذ این‌جریانات به داخل استان می‌شوند. باریکی‌عرض‌شرقی ـ غربی استان و به‌عبارت دیگر، شکل‌عمومی جغرافیاییِ آن تقریباً تمامی استان را در منطقۀ پشت به بادِ کوههای مرزی قرار می‌دهد. این دو عاملِ محلی اثر عمیقی در پراکندگی و مقدار باران استان بر جای می‌گذارد. اثر توأم کلیۀ عوامل یاد شده باعث شده است که آذربایجان‌غربی هم مانندآذربایجان شرقی دارای آب و هوایی سرد و مرطوب باشد که زمستانهای سرد و برفی طولانی و تابستانهای معتدل وملایم وکوتاه رامی‌توان بارزترین مشخصات آن دانست. از نظر میزان گرما متوسط سالانه در سطح استان به حدود °۱۰ سانتی‌گراد می‌رسد. این مقدار از یک نواخت بودن تقریبی شرایط گرمایی در سراسر مناطق غیرکوهستانی استان حکایت دارد.

در ماههای تابستان هوای آذربایجان غربی نسبتاً خنک و میزان گرمای آن از دیگر استانهای کشور کمتر است. با این‌همه، درماههای تیر و مردادممکن است حداکثر گرمای نواحی جلگه‌ای تا °۴۰ برسد. در حالی‌که حداکثرهای °۴۲ و °۵/۴۲ به ترتیب، در خوی و دشبند بوکان به‌ثبت رسیده است. در ارومیه طی۲۵سال دورۀ آمارگیری (۱۳۳۰ تا ۱۳۵۵ش) دمای بیشتر از °۳۸ مشاهده نشده است.

در زمستانها آذربایجان غربی یکی از کانونهای سرد هوای کشور به‌شمار می‌رود، به گونه‌ای که متوسط دمای ماههای دی و بهمن ممکن است به صفربرسد. در همین ماهها حداقلهای مطلق °۳۰- و °۲۲- و °۲۹- به ترتیب در خوی، ارومیه و دشبند بوکان به ثبت رسیده است.

از نظر مقدار باران آذربایجان غربی را باید از نواحی پرباران کشور دانست. فصل‌بارانی در این استان زودتر از جاهای دیگر آغاز می‌شود و دیرتر هم پایان می‌پذیرد. علت این امرموقعیت خاص جغرافیایی استان است که آن را در مسیر اولین برخورد با جریانات باران‌زای غربی قرار داده است. در ماههای سرد سال، یعنی دی و بهمن، تقریباً تمام نزولات آسمانی در این استان به صورت برف است. پرباران‌ترین‌نواحی استان‌قلل رشته‌های مرزی است که مقدار بارش سالانۀ آنها ۸۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر است. از خط‌الرأسهای این رشته‌ها هر قدر به سمت شرق برویم، از مقدار باران کاسته می‌شود به گونه‌ای که در ارومیه به ۳۶ سانتی‌متر و در سواحل دریاچه به حدود ۳۰ سانتی‌مترکاهش می‌یابد. بعد از قلل مرزی منطقۀ پرباران دیگری در انتهای جنوبی استان، یعنی در دامنه‌های شمالی کوههای مرزی کردستان قرار دارد که در آن مقدار برف و باران سالانه درحدود۶۰ سانتی‌متر است و همین ناحیۀ پرباران است که رودهای پربرکت زرینه‌رود و سیمینه‌رود را تغذیه می‌کند. در این ناحیه هرقدر به سوی شمال پیش رویم، از مقدار باران کاسته می‌شود، به گونه‌ای که در مهاباد به ۲۸ و در میاندوآب به ۲۹ و بالاخره در سواحل جنوبی دریاچۀ ارومیه به ۲۵ سانتی‌متر تقلیل می‌یابد. کم‌باران‌ترین ناحیۀ آذربایجان غربی در فاصله میان سواحل شمالی دریاچۀ ارومیه و بستر رود مرزی ارس قرار دارد که مقدار باران ناحیۀ اخیر از ۲۰ سانتی‌متر در سال تجاوز نمی‌کند.

شبکۀ آبها

آذربایجان غربی با وجود برخورداری از باران نسبتاً کافی، به علت وضع خاص ناهمواریها و کمی وسعت استان، از داشتن رودخانه‌های معتبر و مهم محروم است، ولی شمار رودخانه‌های آن که عموماً طول ناچیزی دارند، کم نیست. خاصیت عمدۀ رودخانه‌های آذربایجان غربی این است که در تمام سال آب دارند و برخلاف رودخانه‌های کوچک‌تر و فصلی ایران هرگز خشکی مطلق در آنها دیده نمی‌شود.

رودخانه‌های استان به ۳ حوضۀ آبی تعلق دارند: دریای خزر، دریاچۀ ارومیه و زاب کوچک.

مهم‌ترین رود حوضۀ دریای خزر در این استان، قُطور است که از جلگۀ خوی می‌گذرد و پس از دریافت شاخه‌ای به‌نام آق‌چای که اراضی قره ضیاءالدین را آبیاری می‌کند، از طریق گسل عظیمی به رود ارس می‌ریزد. رود دیگر این حوضه زنگمار یا ماکوچای است که جلگۀ ماکو را آبیاری می‌کند و سپس به رود ارس می‌پیوندد.

حوضۀ دریاچۀ ارومیه حدود ۷۳٪ وسعت استان آذربایجان غربی را دربرگرفته است و بزرگ‌ترین واحد مشخص جغرافیایی این استان به‌شمار می‌آید و قسمت‌عمدۀ آبهای نواحی شمالی و غربی‌وجنوبی استان را دریافت‌می‌کند. مهم‌ترین رودخانه‌هایی که از شمال به‌جنوب جریان دارند، به‌ترتیب عبارت‌اند از: زولاچای، نازلوچای، شهر چای (که آب مشروب شهر ارومیه را تأمین می‌سازد)، و باراندوزچای. دربخش جنوبی‌حوضۀ دریاچۀ ارومیه، ۲ رودخانۀ مهم زرینه‌رود و سیمینه‌رود جاری است که جلگۀ حاصل‌خیز میاندوآب را دربرگرفته است و علاوه‌بر اراضی حاصل‌خیز این جلگه، زمینهای بخش شرقی مهاباد را نیز سیراب می‌سازد. آخرین رود این حوضه که در گوشۀ جنوب غربی به دریاچه می‌ریزد، رودخانۀ مهاباد است. در جنوب غربی این استان منطقۀ باریک کوچکی وجود دارد که وسعت آن بیشتر از ۱۰٪ وسعت استان نیست. این‌منطقه آخرین و سومین حوضۀ آبریز استان را تشکیل می‌دهد که زاب کوچک در آن جریان دارد. درۀ زاب‌کوچک یک فرورفتگی ساختمانی است که رودخانه درطول آن از شمال به جنوب جریان دارد. از آنجا که آب این رودخانه به رود دجله در عراق می‌ریزد و از آن راه به خلیج‌فارس می‌پیوندد، سومین حوضۀ آبی آذربایجان غربی را باید جزئی از حوضۀ عظیم خلیج‌فارس (دجله و فرات) دانست.

به‌طور کلی در محل خروج رودخانه‌های استانی از مسیرهای کوهستانی و ورود آنها به دشتهای نسبتاً کم‌عارضه و هموار، مخروط افکنه‌های‌وسیع ایجادشده‌که‌برحسب نفوذپذیری لایه‌های زیرین، سبب نفوذ آب و انتقال آن به‌سفرۀآب‌زیرزمینی می‌گردد. در اثر همین وضع عمومی بسیاری از دشتهاوجلگه‌های این استان دارای منابع‌سرشار آب زیرزمینی است که کمیت آن به ضخامت آبرفتها بستگی دارد. حداکثر عمق آبرفت در جلگه‌های میاندوآب و مهاباد در بخش جنوبی دریاچه ۱۱۰ متر است، در حالی که در جلگه‌های غربی دریاچه ضخامت لایه‌های آبرفتی به ۲۰۰ متر می‌رسد. این سفره‌های آب زیرزمینی مرتباً با آب رودخانه‌ها تغذیه می‌شوند و درنتیجه، منابع دائمی برای تأمین آب قنوات و چاههای عمیق و نیمه‌عمیق به‌شمار می‌آیند.

آذربایجان‌غربی ازلحاظ آبهای معدنی غنی است و چشمه‌های آب گرم یکی از جاذبه‌های توریستی این استان به‌شمار می‌آید. مهم‌ترین این‌گونه چشمه‌ها عبارت‌اند از ایستی سو (بین ارومیه و سلماس)، باراندوز (در قریۀ هفت‌آباد، کنار باراندوزچای)، آب معدنی کوه زنبیل (۴ فرسخی شهر اورمیه در کنار دریاچه) و آب معدنی دریک (در روستای چهریق).

پوشش گیاهی و حیات جانوری

باران و برف نسبتاً فراوان همراه با خاکهای رسوبی و مستعد، پوشش گیاهی غنی ــ اعم از جنگل و مرتع ــ در آذربایجان غربی پدید آورده است. جنگلهای آذربایجان غربی بیشتر در شهرستانهای جنوبی و دامنۀ کوههای مرزی که باران بیشتری دریافت می‌کنند، به چشم می‌خورد. در نواحی مهاباد و پیرانشهر جنگل‌طبیعی‌فراوان است، ولی مهم‌ترین جنگل استان در سردشت واقع شده که وسعت آن نزدیک به ۲۰۰هزار هکتار برآورد شده است که خود به جنگلهای بلوط غرب ایران می‌پیوندد و دنبالۀ آن به صورت پراکنده‌ای تا غرب ارومیه کشیده می‌شود. درختهای این جنگل از دو نوع میوه‌ای و غیرمیوه‌ای تشکیل می‌شود که نوع اول آن شامل انگور، بنه، زالزالک، بادام کوهی و نوع دوم شامل افرا، نارون، خار سفید و مخصوصاً انواع بلوط است. در این منطقه وسعت و تراکم جنگل در گذشته خیلی بیشتر از حالا بوده که به علت عدم مراقبت و بهره‌برداری نادرست، مخصوصاً برای تهیۀ هیزم و زغال، به وضع نامطلوب کنونی درآمده است. در درۀ قُطور (مغرب خوی) درختچه‌های جنگلی به صورت پراکنده فراوان دیده می‌شود که مهم‌ترین گونه‌های آن زرشک وحشی و بوته‌های بزرگ خشبی و نیز نی و گز در بستر رودخانه است.

مراتع استان شامل مراتع‌ییلاقی، قشلاقی و میان‌بند است. نوع اول مراتع در ارتفاعات و پیشکوههای غربی و جنوبی استان از ماکو تا میاندوآب امتداد دارد، در حالی که نوع دوم در جلگه‌ها و دشتهای همان مناطق که به علت ارتفاع کمتر، هوای گرم‌تری دارند، تحول یافته است. متأسفانه این نوع مراتع در سالهای اخیر مورد تجاوز قرار گرفته است و روز به روز با مبدل شدن به اراضی کشاورزی از وسعت آنها کاسته می‌شود. مراتع نوع سوم که بیشتر با دامداری سنتی و سکونت دائمی دامداران توأم است، از نظر جغرافیایی در فواصل بین ۲ نوع اول و در دامنه‌های مشرف بر روستاها قرار دارد. مهم‌ترین انواع گیاهان مراتع آذربایجان‌غربی عبارت‌اند از گَوَن، گل گندم، سماق، بومادران، زنبق، لاله، میخک، کاسنی و غیره.

در گذشته‌که وسعت جنگلها و مراتع آذربایجان غربی بیشتر از حال بود و رفت و آمد در جنگلها کمتر صورت می‌گرفت، انواع حیوانات وحشی در جنگلها زندگی می‌کردند، ولی تخریب جنگلها و مراتع که در سالهای اخیر متأسفانه با سرعت بیشتر صورت گرفته، از شمار و انواع جانوران استان کاسته است. با این‌همه، جانورانی مانند خرس قهوه‌ای، روباه، خرگوش و امثال آن در جنگلهای استان دیده می‌شود و در کوهسارهای غربی و جنوبی هنوز پرندگانی مانند کبک وجود دارند.

در جزایر دریاچۀ ارومیه، نواحی حفاظت شده‌ای به منظور تکثیر و نگاهداری انواع جانوران بومی و غیربومی و همچنین پرندگان بومی و مهاجر به‌وجودآمده است که انواع گوزن ایرانی و پرندگانی‌چون مرغابی، غاز، کاکایی، فلامینگو، پلیکان و امثال آن به فراوانی در آنها زندگی می‌کنند.*

مآخذ

آمار در ایران، ادارۀ کل آمار، تهران، ۱۳۳۸ش؛ اطلس اقلیمی ایران، به کوشش محمدحسن گنجی، تهران، ۱۳۴۴ش؛ اهلرس، اکارت، ایران: مبانی یک کشورشناسی جغرافیایی، ترجمۀ محمدتقی رهنمایی، تهران، ۱۳۶۳ش؛ جداری عیوضی، جمشید، ناحیۀ شمال غرب ایران، تهران، ۱۳۶۳ش؛ جغرافیای استان آذربایجان غربی، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۴ش؛ سالنامه‌ها و آمارهای متفرقه، هواشناسی کل کشور، تهران؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۵۵ش)، استان آذربایجان غربی، مرکز آمار ایران، تهران؛ همان (۱۳۶۵ش)، نتایج مقدماتی کل کشور، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۶۵ش؛ عمران منطقۀ آذربایجان (گزارش مقدماتی)، سازمان برنامه، تهران، ۱۳۴۴ش، شم‌ ۹۶؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۱۱ش؛ مبشری، فریدون و دیگران، ارزیابی وضع موجود و امکانات توسعۀ منابع آب (منطقۀ آذربایجان)، وزارت نیرو، تهران، ج ۲.

محمدحسن گنجی

تکمله

آذربایجان‌غربی‌که در۱۳۱۶ش‌به‌صورت‌استان درآمد، براساس آخرین تقسیمات کشوری (۱۳۸۴ش)، به ۱۴ شهرستان، ۳۶ بخش و ۱۰۹ دهستان تفکیک شده، و۳۵ شهر را در خود جای داده است (نشریه...، ۱).

مرکز این استان شهر ارومیه (۴۷۸‘۶۰۱ نفر) است و مهم‌ترین شهرهای این استان عبارت‌اند از خوی با ۹۷۴ʿ۱۶۶ نفر جمعیت، مهاباد با۱۷۳‘ ۱۳۷ نفر، میاندوآب با ۴۸۴ʿ۱۰۲ نفر، سلماس با ۶۵۷ʿ۸۰ نفر، نقده با ۹۲۳ʿ۶۹ نفر، ماکو با ۰۷۴ʿ۴۰ نفر، قره ضیاء‌الدین با ۴۹۸ʿ۲۸ نفر، اشنویه با ۴۶۹ʿ۲۲ نفر و بازرگان با ۷۴۵‘ ۷ نفر (جمعیت بر اساس برآورد ۱۳۸۴ش، نک‌ : بازسازی...، ۴۱-۴۲). این استان دارای ۲۲۷‘ ۳ آبادی دارای سکنه است (سالنامۀ آماری استان، ۴۸).

جمعیت

در آخرین سرشماری عمومی (۱۳۷۵ش)، جمعیت استان برابر ۳۲۰ʿ۴۹۶ʿ۲ نفر بود که ۱۶۱ʿ۳۱۵ʿ۱ نفر (۷/۵۲٪) از آنان در مراکز شهری و ۱۵۹ʿ۱۸۱ʿ۱ نفر (۳/۴۷٪) در نقاط روستایی استان سکونت داشتند.تراکم جمعیت استان حدود ۶۶ نفر در کم‌ـ ۲ است. جمعیت این استان در حال حاضر (۱۳۸۴ش) ۴۲۷ʿ۹۴۹ʿ۲ نفر برآورد می‌شود (بازسازی...، ۳۷). از ویژگیهای جمعیت این استان جوانی جمعیت (با ۳/۴۰٪ کمتر از ۱۵ سال) و نسبت بالای مهاجرت روستاییان به شهرهاست (سرشماری عمـومی نفـوس، شـانـزده، نـوزده ـ بیسـت) کـه خـود مـی‌تواند پیـامدهای اجتمـاعی ـ اقتصـادی مهمی بـه همراه داشته باشد. در آخرین سرشماری عمومی (۱۳۷۵ش)، ۶۹٪ از جمعیت ۶ ساله و بالاتر استان باسواد بودند که این نسبت به تفکیک جنسیت به ترتیب برابر ۷۹٪ (مردان) و ۶/ ۵۸٪ (زنان) بود. بر همین اساس، نسبت کل باسوادان به تفکیک نقاط شهری و روستایی به‌ترتیب، برابر ۹/۷۷٪ و ۷/ ۵۸٪ و بر حسب جنسیت برابر ۴/۸۵٪ (مردان) و ۲/۷۰٪ (زنان) در شهرها و ۷/۷۱٪ (مردان) و ۵/۴۵٪ (زنان) در نقاط روستایی بود (سالنامۀ آماری استان...، ۳۸۹).

از کل جمعیت ۱۰ ساله و بیشتر فعال از نظر اقتصادی در سطح استان (۲/۴۱٪ در ۱۳۷۹ش)، ۶/۳۶٪ شاغل و بقیه (۵/۴٪) بی‌کار بودند. این نسبتها به ترتیب و به تفکیک جنس برابر ۶/۱۵٪ و ۴/۱٪ در بین زنان و ۸/ ۵۸٪ و ۵/۷٪ در بین مردان بود (همان، ۷۵).

این استان همواره محل زندگی اقوام گوناگون بوده است. وجود مساجد، کلیساها و ویرانۀ آتشکده‌ها، گویای این نکته است. آذریها، کردها، آشوریها و ارمنیان، با ویژگیهای فرهنگی خاص خود، از ساکنان استان به شمار می‌روند. ۶/۹۹٪ از ساکنان استان پیرو دین اسلام (شیعی و سنی) و بقیه مسیحیان (۴۱۶ʿ۶ نفر)، زردشتیان (۵۶۶ نفر) و پیروان سایر ادیان هستند (همان، ۵۳). شیعیان بیشتر در ارومیه و شهرهای شمالی، و اهل سنت اغلب در روستاها و شهرهای جنوبی استان زندگی می‌کنند. مردم استان آذربایجان غربی به زبانهای فارسی، ترکی (بیشتر در ارومیه، سلماس، خوی، نقده، میاندوآب) و کردی (بیشتر در اشنویه، پیرانشهر، تکاب، بوکان و مهاباد) سخن می‌گویند.

اقتصاد

با توجه به اینکه نسبت قابل توجهی از جمعیت آذربایجان غربی هنوز در روستاها سکونت دارند، می‌توان فعالیت کشاورزی را از مهم‌ترین فعالیتهای تولیدی استان به شمار آورد. حدود ۴۲٪ از شاغلان استان (۱۳۷۹ش) در بخش کشاورزی، و بقیه به ترتیب در بخشهای خدمات (۴/۳۵٪) و صنعت (۶/۲۲٪) به فعالیت اشتغال دارند (همان، ۸۷). به سبب دسترسی به منابع نسبتاً مناسب آب و خاک، این استان دارای قابلیتهای بسیاری در زمینۀ فعالیت در بخش کشاورزی و زیر ـ بخشهای آن است. این قابلیتها نه تنها زمینه‌ساز گسترش فعالیتهای تولیدی در بخش کشاورزی، بلکه موجب برپایی واحدهای مختلف صنعتی (وابسته به این بخش) شده است. از کل ۲۱۴ʿ ۲۱۴ʿ۷۰۲ هکتار سطح زیر کشت محصولات سالانه و دائمی استان، در سال زراعی ۱۳۷۹-۱۳۸۰ش، ۲/۸۷٪ (۳۱۶ʿ۶۱۲ هکتار) زیر کشت قرار داشت که ۴/۴۴٪ از آن را کشت آبی تشکیل می‌دهد. در این میان، سهم زیرکشت آبی و دیمی ۵ شهرستان ارومیه (۱۶٪)، بوکان (۲/۱۳٪)، شاهین‌دژ (۶/۹٪)، خوی (۱/۹٪) و مهاباد (۷/۷٪) بیش از سایر شهرستانها و بیش از نیمی (۶/۵۵٪) از کل اراضی زیرکشت استان است. از ۸۹۸ʿ۸۹ هکتار باقی‌ماندۀ زمینهای زیرکشت استان، ۷/۹۱٪ (۴۳۳ʿ۸۲ هکتار) را باغهای میوه و بقیه را باغهای غیر مثمر تشکیل می‌دهد. محصولات عمدۀ این استان انواع غلات، حبوبات، چغندر قند، دانه‌های روغنی، علوفه، محصولات جالیزی و انواع سبزی است (همان، ۱۱۵-۱۱۶،۱۱۹-۱۲۰). در سال زراعی ۱۳۸۱-۱۳۸۲ش استان آذربایجان غربی با تولید حدود ۶۴۱ هزار تن گندم، از نظر مقدار تولید در بین استانهای کشور، مقام ششم را داشت (سرشماری عمومی کشاورزی، ۶۷). در همین دوره حدود ۸۳ هزار تن جو،۶۸۴ تن شلتوک، ۴۴۱‘ ۳ تن ذرت دانه‌ای و۴۶ هزار تن نخود در این استان تولید شده است.

این استان از مراکز مهم تولید تـوتون، چغندرقند، دانه‌های روغنی، علوفه و آفتاب‌گردان، و در بین استانهای کشور از جایگاه خوبی برخوردار است (همان، ۷۱-۷۳، ۷۸، ۸۲-۸۳، ۸۷- ۸۸، ۹۶، ۱۱۰، ۱۱۴-۱۱۵). علاوه بر این، آذربایجان غربی با تولید ۲۵۸ʿ۴۵۸ تن سیب (۱۳۸۲ش)، از این لحاظ مقام نخست را در بین استانهای کشور داشت. سایر انواع میوه‌ها، از جمله انگور، زردآلو، آلبالو، هلو، گیلاس، شفتالو، گوجه‌، گردو و بادام نیز در این استان تولید می‌شود (همان، ۱۲۳، ۱۳۵، ۱۳۷، ۱۳۹، ۱۶۹، ۱۷۳). استان آذربایجان غربی با برخورداری از مراتع کوهستانی و پوشش گیاهی مناسب، از مراکز مهم زنبورداری و تولید عسل کشور به شمار می‌رود. دامداری در استان آذربایجان غربی با نزدیک به ۵/۲ میلیون رأس دام کوچک و بیش از ۵۴۶ هزار رأس دام بزرگ، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مقدار تولید عسل در این استان بیش از ۸۴۵ʿ۱ تن (۱۳۸۲ش) است (همان، ۲۵۹، ۲۷۳، ۲۹۹-۳۰۰).

از ۲۴۹ʿ۱۶‌واحدصنعتی‌استان در ۱۳۸۱ش ۹۷٪ را کارگاههای کوچک‌(با کمتر از ۱۰ نفر کارکن) و بقیه‌را واحدهای بزرگ‌تر (عمدتاً با ۱۰ تا ۴۹ نفر کارکن) تشکیل می‌داد (سالنامۀ آماری کشور، ۲۹۰، ۲۹۹). علاوه بر واحدهای صنعتی، انواع صنایع دستی، از جمله بافت فرش و گلیم در این استان رواج دارد (همان، ۳۲۰-۳۲۱).

طول راههای استان آذربایجان غربـی جمعـاً حدود ۵۰۰‘۲ کمـ‌ است که ۸۴٪ آن (۱۰۰ʿ۲ کم‌ـ ) راه آسفالته و بقیه راه شوسه است (سالنامۀ آماری استان، ۲۹۱). راه ارتباطی جاده‌ای و راه‌آهن ایران با کشورهای اروپایی از طریق کشور ترکیه، از این استان می‌گذرد. شهر ارومیه، مرکز استان، دارای فرودگاه بین‌المللی است. واردات آذربایجان غربی از خارج از کشور (۱۳۸۰ش) عمدتاً عبارت است از محصولات غذایی، انواع ماشین آلات و لوازم برقی، و صادرات اصلی آن عبارت است از انواع میوه به ویژه سیب درختی، آب میوه و کنسانتره، حبوبات، کشمش، گیاهان دارویی و سیمان. علاوه بر گمرکات استان، مقادیری کالا نیز در بازارچه‌های مرزی مبادله می‌شود (همان، ۲۶۰-۲۶۱، ۲۶۴-۲۶۶، ۲۷۱).

آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری

با توجه به رخدادهای تاریخی، آثار قابل توجه تاریخی در محدودۀ این استان بر جای مانده است: تخت سلیمان و مجموعۀ آثار دورۀ ساسانی در نزدیکی تکاب؛ قلعۀ بسطام در شهر قره ضیاء‌الدین، متعلق به سدۀ ۷ ق‌م؛ تپۀ حسنلو در مجاورت روستایی به همین نام در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهر نقده با آثاری از دوره‌های مختلف تاریخی؛ داش تپه در کنار روستایی به همین نام در نزدیکی میاندوآب؛ زیستگاه مادی اندرکش (اندر قاش) مهاباد و بقایای زیستگاه باستانی بام فرهاد در مجاورت آبادی سنگر، در ۷ کیلومتری شهر ماکو، متعلق به هزارۀ اول ق‌م؛ سنگ نبشتۀ روسا، از زیستگاههای اورارتویی سدۀ۹ ق‌م در ماکو؛ حجاریهای خان تختی در روستای خان تختی، واقع در ۷۶ کیلومتری جادۀ ارومیه ـ سلماس و کتیبۀ کلی شین در اشنویه به دو زبان اورارتویی و آشوری، متعلق به حدود ۸۲۸ ق م، از جمله آثار باستانی بازمانده در این استان است. علاوه بر این، کاخ باغچه جوق در ۸ کیلومتری راه ماکو به بازرگان، عمارت کلاه فرنگی در شهر ماکو، عمارت چهار برج در ارومیه و ساختمان شهربانی شهر ماکو و قلعه‌های کهن متعدد، از جمله قلعۀ اسماعیل آقا، متعلق به دورۀ قاجار در ارومیه، قلعۀ بردوک در نزدیکی روستایی به همین نام، قلعه دم دم در ۱۸ کیلومتری جنوب غربی ارومیه و بخشی قلعه در نزدیکی ساحل دریاچۀ ارومیه از جمله بناهای دیدنی آذربایجان غربی به شمار می‌روند. از اینها گذشته، وجود پلها، دروازه‌ها، کاروانسراها و بازارهای کهن، از جمله بازارهای کهن شهرهای ارومیه و خوی، از دیگر آثار دیدنی است (زنده‌ دل، ۷۸- ۸۸).

مکانها و بناهای مذهبی کهن، از جمله امام‌زاده‌ها و کلیساها و مساجد چندی در محدودۀ استان وجود دارد که از آن جمله است: سه گنبد متعلق به ۵۸۰ق در جنوب شرقی ارومیه، مقبرۀ بداق‌السلطان، از سرداران شاه‌عباس در مهاباد و مقبرۀ امام‌زاده بَرکَشلو، واقع در ۱۲‌کیلومتری ارومیه.‌قره‌کلیسا (کلیسای طاطاووس) در روستایی به همین نام در ماکو، کلیسای حضرت مریم متعلق به سدۀ ۷م در ارومیه، کلیسای مارسرکیس در دامنۀ کوه سیر در ۱۲ کیلومتری غرب ارومیه، کلیسای ننه مریم یا کلیسای شرق آشوری در ارومیه، کلیسای سورپ سرکیس متعلق به سدۀ ۴م در خوی، کلیسای زورزور یا بارون (سدۀ ۱۰م) در سیه چشمه در مجاورت روستای بارون و کلیسای مارقوریاقوس (جهودلر داغی) در حومۀ شهر ارومیه از جمله کلیساهای کهن استان است (همو، ۱۱۹- ۱۲۹). از‌مساجد قدیم این محدوده می‌توان از ۴ مسجد شهر ارومیه، یعنی مسجد جامع (دورۀ سلجوقی)، مسجد سردار، مسجد مناره و مسجد اعظم و ۳ مسجد شهر خوی، یعنی مسجد مطلب خان، مسجد ملاحسن، مسجد سیدالشهدا و همچنین مسجد جامع شهر مهاباد یاد کرد.

استان آذربایجان غربی دارای جاذبه‌های متنوع گردشگری است. وجود دریاچۀ ارومیه با برخورداری از حدود ۱۰۰ جزیرۀ کوچک، نه تنها به عنوان یک نظام زیست محیطی کم‌نظیر، بلکه به علت خواص درمانی‌ گلهـای بستر و کناره‌های آن، از گذشته مورد توجه بوده است. علاوه بر این، چشمه‌های متعدد معدنی، از جمله چشمه‌های زندان سلیمان، چشمۀگراو، ایو اوغلی و آب‌گرم شوط، شمار قابل توجه تالابها، از جمله تالاب حسنلو، شیطان، آق‌گل و یسریل آباد و نیز دریاچۀ سدهای احداثی در استان، از جمله دریاچه‌های سدهای مهاباد، بوکان و یوسف کندی هر یک دارای جلوه‌های زیبای طبیعی و نیز امکانات گردشگری هستند. از دیگر آثار دیدنی استان آذربایجان غربی می‌توان از غارهای طبیعی و دیدنی آن، از جمله غارهای بورنیک در نزدیکی‌مهاباد، غار کرفتو و غار چاه زندان (تکاب) و غارهای متعدد دیگر یاد کرد (همو، ۴۴-۴۵، ۵۲-۶۳، ۶۶-۶۷).

مآخذ

بازسازی و برآورد جمعیت شهرستانهای کشور، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۸۲ش؛ زنده دل، حسن و دیگران، استان آذربایجان غربی، مجموعۀ راهنمای جامع ایرانگردی، تهران، ۱۳۷۷ش؛ سالنامۀ آماری استان آذربایجان غربی، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان، ۱۳۸۱ش؛ سالنامۀ آماری کشور (۱۳۸۳ش)، مرکز آمار ایران، تهران؛ سرشماری عمومی کشاورزی (۱۳۸۲ش)، نتایج تفصیلی، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۸۳ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی، استان آذربایجان غربی، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش.

عباس سعیدی