آقایان

آقایان \āqāyān\، الکساندر (الکساندی، معروف به آلک، 1264-1342 ش)، حقوق‌دان، از وکلای مشهور دادگستری، نمایندۀ ارمنیان در مجلس و بنیادگذار شرکت بیمۀ ایران.
نیای بزرگ او عابدین، از ارمنیان قراچه‌داغ (ارسباران) آذربایجان بود که به قصد بازرگانی، به قزوین کوچ کرد. الکساندر در قزوین به دنیا آمد، دورۀ ابتدایی را در این شهر گذراند و زبان روسی را نزد کشیشی روسی فراگرفت (آقایان، شم‌ 89، ص 12)، دورۀ اول و دوم متوسطه را در تهران و تبریز گذراند، به قزوین بازگشت (عادل‌فر، 1 / 277؛ معزی، 113) و در شرکتی روسی به کار مشغول شد (عادل‌فر، 1 / 278). در 1285 ش / 1907 م به سویس رفت و در دانشگاه ژنو مشغول تحصیل شد. در آنجا بود که شنید قزوین در کشاکش میان طرف‌داران استبداد و مشروطه‌خواهان به تصرف یپرم خان (ه‌ م)، که با او آشنایی قدیمی داشت، درآمده است. تحصیلات خود را ناتمام گذاشت، به قزوین بـازگشت (آقایان، شم‌ 87، ص 18)، به اردوی مجاهدان مشروطه‌خواه پیوست (همان، 20) و چون روسی می‌دانست، مأموریت تماس با نمایندۀ قنسول روس در قزوین به وی واگذار شد (همان، 21). او از عهدۀ این مأموریت برآمد و با تفاهم با روسها، اردوی مجاهدان از قزوین خارج، و راهی تهران شد (همو، شم‌ 89، ص 12). مجاهدان در کاروان‌سرا سنگی با نیروهای قزاق جنگیدند، و در فتح تهران و خلع محمدعلی شاه از سلطنت (1327 ق) با مشروطه‌خواهان همکاری کردند (برای جزئیات این رویدادها، نک‌ : آقایان، شم‌ 743‘1- 775‘1؛ نیز نک‌ : رائین، 25).
پس از اعادۀ مشروطیت، یپرم به ریاست قوای نظمیه انتخاب گردید و آقایان به‌عنوان معاون او و مسئول امور مالی برگزیده شد (قاسمی، 39). او برای تأمین هزینه‌های نظمیه درصدد برآمد که مبلغی از مالیات وضع‌شده بر مشروبات الکلی و تریاک به این امر اختصاص یابد (آقایان، شم‌ 94، ص 23؛ سیفی، 264).
آقایان در اسفند 1289 برای ادامۀ تحصیل به اروپا رفت، تحصیلات خود را در سویس و بلژیک ادامه داد و در رشتۀ حقوق، دکتری گرفت (عادل‌فر، همانجا). در ژنو با علی‌اکبر داور (ه‌ م) دوست شد و این دوستی در فعالیتهای آتی او بسیار مؤثر بـود (معـزی، 114؛ نیـز نک‌ : عاقلی، داور ... ، 372). او پس از بازگشت به تهران به وکالت مشغول شد، جزو حامیان سردار سپه درآمد و در تأسیس حزب رادیکال و انتشار روزنامه‌ای به نام مرد آزاد، با داور همکاری کرد (متین‌دفتری، 53). مقاله‌های سیاسی و اقتصادی این نشریه را آقایان با نام «الف. الف» و «آ ـ رایگان» می‌نوشت (صدیق، 1 / 276). بـه نوشتۀ محیط طباطبایی، آقایان و داور برای تبلیغ و ترویج فکر سیاسی خاصی به ایران بازگشتند و تأسیس حزب رادیکال و ایجاد روزنامۀ مرد آزاد (سخن‌گوی آن حزب) در جهت همان اندیشۀ سیاسی‌شان بود (ص 187).
آقایان در تشکیلات جدید دادگستری که داور بنیاد نهاد، و در تنظیم قوانین و ترجمۀ‌ آنها همکاری داشت (عاقلی، شرح ... ، 1 / 27). او در انتخابات دورۀ پنجم مجلس شورای ملی به نمایندگی ارامنۀ جنوب به مجلس راه یافت و در مجلس مؤسسان دورۀ اول و دوم عضویت داشت ( اسامی ... ، 422؛ ساعد، 262؛ نیز نک‌ ‌: امیرطهماسب، 399). او از کسانی بود که به انقراض قاجاریه و روی کار آمدن پهلوی رأی مثبت داد (مکی، 3 / 490، 494) و تنها وکیل دادگستری آن دوره بود که تحصیلات عالی حقوق را در اروپا به پایان رسانده بود (مرسل‌وند، 50) و بعدها چند سال هم در دانشگاه تهران حقوق‌ جزا تدریس کرد.
او در 1314 ش، نخستین شرکت بیمۀ ایرانی را به نام شرکت بیمۀ ایران تأسیس کرد و سپس با دو شرکت بیمۀ انگلیسی و سویسی قراردادی درخصوص بیمۀ آتش‌سوزی، حمل و نقل، بیمۀ عمر و حوادث غیرمترقبه به امضا رساند (معزی، 118). نخستین شرکت حمل و نقل ایران را هم او راه‌اندازی کرد. دفتر ثبت علائم و اختراعات و برپایی نخستین مؤسسه و دفتر حقوقی در ایران از دیگر اقدامات او محسوب می‌شود (مبارکیان، 111). آقایان گذشتـه از اشتغال به امور تجارتی، به وکالت نیز می‌پرداخت. مدافعات او در محاکم جنجالی و تاریخی تیمورتاش، 53 نفر (نک‌ ‌: طلوعی، 332)، رحیم آقا اتحادیه (اتحادیه، 19، 414؛ قس: عمیدی، 1 / 165)، نصرت‌الدوله فیروز و سرپاس مختاری، شهرت فراوانی به دست آورد (مبارکیان، همانجا).
در دورۀ چهاردهم قانون‌گذاری، باز ازسوی ارامنه به مجلس شورای ملی راه یافت (‌آرامش، 36). او از بنیادگذاران حزب مردم هم بود (طیرانی، 2 / 227). به نوشتۀ فردوست، آقایان «فوق‌العاده باهوش و زیرک و اهل سوء‌استفاده بود و در میان ارامنۀ ایران رقیب نداشت و مورد قبول کامل محمدرضا پهلوی بود» (1 / 240).
آقایان در 19 اردیبهشت 1342 براثر سرطان درگذشت و در گورستان کلیسای ونک تهران به خاک سپرده شد.

مآخذ

اتحادیه، منصوره، اینجا طهران است، تهران، 1377 ش؛
آرامش، احمد، خاطرات سیاسی، به کوشش غلامحسین میرزا صالح، تهران، 1369 ش؛
اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دورۀ 24 قانون‌گذاری، تهـران، 1356 ش؛
آقایان، الکسانـدر، «خاطرات»، خواندنیها، تهران، 1340 ش، شم‌ 87، 89؛
امیرطهماسب، عبدالله، تاریخ شاهنشاهی اعلیٰحضرت رضا شاه کبیر، تهران، 1355 ش؛
رائین، اسماعیل، یپرم خان سردار، تهران، 1350 ش؛
ساعد مراغه‌ای، محمد، خاطرات سیاسی، به کوشش باقر عاقلی، تهران، 1373 ش؛
سیفی فمی تفرشی، مرتضى، نظم و نظمیه در دورۀ قاجاریه، تهران، 1362 ش؛
صدیق، عیسى، یادگار عمر، تهران، 1352 ش؛
طلوعی، محمود، پدر و پسر، ناگفته‌ها از زندگی و روزگار پهلویها، تهران، 1372 ش؛
طیرانی، بهروز، اسناد احزاب سیاسی ایران، تهران، 1376 ش؛
عادل‌فر، باقرعلی، «آقایان، الکساندر»، فرهنگ ناموران معاصر ایران، تهران، 1381 ش؛
عاقلی، باقر، داور و عدلیه، تهران، 1369 ش؛
همو، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، 1380 ش؛
عمیدی نوری، ابوالحسن، یادداشتهای یک روزنامه‌نگار، به کوشش مختار حدیدی و جلال فرهمند، تهران، 1381 ش؛
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، 1370 ش؛
قاسمی، ابوالفضل، «یک‌صد خاندان حکومت‌گر ایران، خاندان آقایان»، وحید، تهران، 1356 ش، شم‌ 235؛
مبارکیان، عباس، چهره‌ها در تاریخچۀ نظام آموزش عالی حقوق و عدلیۀ نوین، تهران، 1377 ش؛
متین‌دفتری، احمد، خاطرات یک نخست‌وزیر، به کوشش باقر عاقلی، تهران، 1370 ش؛
محیط طباطبایی، محمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران، 1375 ش؛
مرسل‌وند، حسن، زندگی‌نامۀ رجال و مشاهیر ایران، تهران، 1369 ش؛
معزی، فاطمه، «رجال پهلـوی»، تاریخ معـاصر ایـران، تهـران، 1384 ش، س 9، شم‌ 33؛
مکی، حسین، انقراض قاجاریه و تشکیل سلسلۀ دیکتاتوری پهلوی، تهران، 1375 ش.

محمدکاظم میرسجادی