اقبال آذر

اقبال آذر \eqbāl-e āzar\، ابوالحسن، ملقب به اقبال‌السلطان (ح 1242- 1349 ش)، خوانندۀ ایرانی. در روستای الوند قزوین به دنیا آمد. در هفت‌سالگی، پدرش ملاموسى را از دست داد و برای یادگیری نوحه‌خوانی و تعزیه‌خوانی، نزد میرزا حسن قزوینی به قزوین رفت. سپس فراگیری تعزیه‌خوانی را نزد حاج ملا عبدالکریم جنابِ قزوینی ادامه داد (خالقی، 230؛ فتحی، 2-6).
او به نوحه‌خوانی و تعزیه‌خوانی در قزوین اشتغال داشت تا اینکه در 1277 ش، به‌همراه تعزیه‌خوانان و شبیه‌خوانان قزوینی به تکیۀ دولتیِ تبریز رفت و با حکم محمد‌علی میرزا، ولیعهد قاجار، ابتدا عنوان فراش خلوتِ مخصوص، و سپس عنوان پیشخدمتِ مخصوص یافت، و میرزا ابوالحسن خان قزوینی نامیده شد ‌(نورمحمدی، 39).
ابوالحسن در 1285 ش، به‌همراه محمد‌علی میرزا که به سلطنت قاجار رسیده بود، به تهران مهاجرت کرد (فتحی، 12) و تعزیه‌خوان و شبیه‌خوانِ تکیۀ دولت در پایتخت گردید. با فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان در 1288 ش، وی در معیت محمد‌علی شاه به سفارت روسیه پناهنده شد (نورمحمدی، 39-40).
هرچند برخی معتقدند لقب اقبال‌السلطان را احمد شاه به اقبال آذر داد (فتحی، 14؛ حدادی، 42)، برخی دیگر نیز بر آن‌اند که در 1291 ش صمد خان شجاع‌الدوله، حکمران دست‌نشاندۀ روسها در آذربایجان، او را ملقب به اقبال‌السلطان گردانید (نور‌محمدی، 41). شجاع‌الدوله پس از شهادت ثقة‌الاسلام، اقبال‌السلطان را به‌عنوان ندیم و مصاحبِ میرزا‌حسن مشکوٰة‌الممالک، داماد ثقةالاسلام، به تفلیس گسیل داشت (غلامیه، 288؛ نورمحمدی، 42).
ابوالحسن خان اقبال‌السلطان در 1292 ش به ایران بازگشت و با هنرمندان موسیقی، به‌ویژه در انجمن اخوتِ تهران، بیشتر آشنا شد (همانجا). او در اواخر همان سال، به‌همراه هنرمندانی چون غلامحسین درویش خان (تار)، باقر خان رامشگر (کمانچه)، حسین طاهر‌زاده (آواز) و عبدالله دوامی (تنبک و تصنیف‌خوانی) به تفلیس، که پیش‌تر در سفر با مشکوٰة‌الممالک با آنجا آشنا شده بود، سفری کرد و ضمن برگزاری برنامه‌ای با عنوان «شرق کنسرتی» (کنسرت شرق) در سالن «کازیونّی تئاتر» شهر تفلیس در فروردین ماه 1293 (شوشینسکی، 56) و چند کنسرت دیگر، صفحاتی را ضبط کردند که با نشان تجاری شرکت آلمانی مونارک رکورد، منتشر شدند و فقط چند نمونه از آنها به ایران رسید؛ چرا‌که اصلِ آنها برای تکثیر به کارخانۀ شرکت گرامافون در مسکو فرستاده شد و از سوی دیگر، به‌سبب شروع جنگ جهانی اول در همان سال و انتقال تجهیزات کارخانۀ مذکور به حومۀ مسکو، هیچ خبری از صفحاتی که با قطار به مسکو ارسال شده بود، باز‌نیامد. با وجود این، تعداد 19 صفحه از آوازهای اقبال‌السلطان سالم به ایران رسید که هم‌اکنون موجود است (نورمحمدی، 43-44؛ منصور، 210؛ کینیر، 59-60).
اقبال‌السلطان از 1294 ش، دوباره پیشخدمت مخصوص ولیعهد قاجار، محمد‌حسن میرزا، در تبریز شد و نیز نایب‌الحکومگی خلخال را به مدت یک سال، در 1300 ش تجربه کرد (فتحی، همانجا؛ حسینی، 35-36). با اجرای قانون سجل احوال در اسفند ماه 1304، ابوالحسن خان اقبال‌السلطان نام خانوادگیِ اقبال آذر را برگزید، همچنین او کنسرتهای متعددی را در تبریز برگزار کرد، مانند کنسرتی با ویولنِ شهباز برمکی، دیگر پیشخدمت مخصوص محمد‌حسن میرزا در 1298 ش؛ کنسرت به نفع زلزله‌زدگان سلماس با تارِ محمد‌حسن عذاری در 1309 ش (به قولی 1308 ش)؛ کنسرت با تارِ علی‌اکبر شهنازی در 1310 ش؛ کنسرت به نفع سیل‌زدگان تبریز با محمد‌حسن عذاری در 1313 ش؛ و جز اینها (نورمحمدی، 45-46؛ فتحی، همانجا). اقبال آذر مناصب دولتی مختلفی را به‌ویژه در شهرداری تبریز داشت و مساعدتهایی را به‌عنوان کفیل شهرداری تبریز، برای اجرای ارکستر انجمن موسیقی ملی به مناسبت چهلمین سالگرد انقلاب مشروطه، در این شهر (1324 ش) به عمل آورد (خالقی، 230).
او از اواخر همان سال، به همکاری با قسمت موسیقیِ ادارۀ هنرهای ظریفۀ دموکرات (اینجه صنعتلر اداره‌سی) پرداخت (عذاری، 172-173؛ نورمحمدی، 49). سپس به تهران عزیمت کرد و چندی بعد، به تبریز بازگشت. وی در 1328 ش، از شهرداری تبریز بازنشسته شد (حسینی، 208).
هنرستان موسیقی تبریز در 1335 ش شروع به کار کرد، اما اقبال آذر تمایلی به همکاری با آنجا نداشت (صفر‌زاده، هنرستان ... ، 192). او برای همکاری با رادیو ایران، دوباره به تهران رفت، ولی در کمتر از یک سال، باز هم به تبریز برگشت. در 1338 ش، به ریاست شورای موسیقی رادیو تبریز منصوب شد و جشن تولد صد‌سالگی‌اش هم از طرف ادارۀ کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی در 1346 ش برگزار گردید (همان، 224؛ نورمحمدی، 52). اجراهای آواز ابوالحسن اقبال آذر در تبریز را از اواسط دهۀ 1320 ش به بعد، اغلب تارِ غلامحسین بیگجه‌خانی و دایرۀ محمود فرنام همراهی می‌کرد (صفرزاده، موسیقار ... ، 24، 66، 69-70).
با اینکه اقبال آذر علاقه‌ای به آموزش و تربیت شاگرد نداشت، ولی برخی از علاقه‌مندانش توانستند نزد وی، گوشه‌هایی از آواز ایرانی را تعلیم ببینند، مانند ابراهیم بوذری، رضا‌قلی میرزا ظلی، اکبر هریسچی، ملوک ضرابی، غلامرضا قیطانچیان و علی بخشایشی (میثمی، 14).
او در روز دوشنبه سوم اسفند ماه 1349 در محلۀ اهراب تبریز درگذشت و در قبرستان شاوه به خاک سپرده شد؛ کالبدش سپس به گورستان وادی رحمت تبریز، و سرانجام به قطعۀ هنرمندانِ همان گورستان منتقل گردید (نورمحمدی، 54). متأسفانه با نقل و انتقال و تعویض سنگ‌قبر، تاریخ تولد اقبال که در سنگ‌قبر قبلی 1242 ش بود، در سنگ‌قبر جدید، به‌اشتباه به 1252 ش تغییر یافت.

مآخذ

حدادی، نصرت‌الله، فرهنگ‌نامۀ موسیقی ایران، تهران، 1376 ش؛
حسینی، جواد، با زمزمۀ هزار‌دستان، تهران، 1382 ش؛
خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، 1381 ش؛
صفرزاده، فرهود، موسیقار تبریز، تهران، 1392 ش؛
همو، هنرستان موسیقی تبریز، تبریز، 1384 ش؛
عذاری، محمد‌حسن، سرگذشت پنجاه‌سالۀ هنرمندان موسیقی ایرانی در آذربایجان، تبریز، 1352 ش؛
غلامیه، مسعود، حاجی صمد خان شجاع‌الدوله و رژیم مشروطه، تهران، 1380 ش؛
فتحی، نصرت‌الله، وارث باربد یا اقبال‌السلطان، تبریز، 1338 ش؛
کینیر، مایکل، «تاریخچۀ ضبط موسیقی در ایران»، ترجمۀ ناتالی چوبینه، ماهور، تهران، 1384 ش، شم‌ 29؛
منصور، امیر، «ملاحظاتی بر کتاب تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران»، همان، 1382 ش، شم‌ 22؛
میثمی، حسین، «ابوالحسن اقبال آذر»، دفترچۀ لوح فشردۀ آوازهای صد‌سالگی ابوالحسن اقبال آذر، تهران، 1382 ش؛
نورمحمدی، مهدی، سرگذشت موسیقی‌دانان قزوین، قزوین، 1386 ش؛
نیز:

Shushinski, F., Seiid Shushinski, Baku, 1966.
فرهود صفرزاده