افست، چاپ

افست، چاپ \čāp-e ofset\، نیز چاپ لیتوگرافی، یا لیتوافست، شیوه‌ای در چاپ تجارتی که در آن، نقش آغشته به مرکب (اعم‌از حروف و تصویر) از روی صفحۀ چاپ به نَوَرد (غلتک) لاستیکی، و سپس از آن به کاغذ یا مواد دیگر منتقل می‌شود. انعطاف‌پذیری نورد لاستیکی چاپ را بر چوب، پارچه، فلز، چرم و کاغذ زبر نیز ممکن می‌سازد.
آیرا روبِل، چاپچی آمریکایی، این فرایند را در 1904 م به‌طور‌تصادفی کشف کرد و سپس ماشین چاپی را برای بهره‌برداری از آن ساخت.
در چاپ افست، مطلبی که باید چاپ شود نه برجسته‌تر از سطح صفحۀ چاپ (مانند چاپ حروفی)، و نه گودتر از آن (مانند چاپ گود یا گراوری) است، بلکه همسطح صفحۀ چاپ قرار می‌گیرد و ازاین‌رو، چاپ افست را در ردۀ شیوۀ چاپ مسطح جای می‌دهد.
چاپ افست که تکامل‌یافتۀ شیوۀ چاپ سنگی است، بر اصل آمیخته‌نشدن آب و روغن مبتنی است. مرکب چرب بر نقاط چرب قسمت چاپ‌شده می‌نشیند، اما نقاط چاپ‌نشده که آب را به خود می‌گیرد، مرکب را پس می‌زند. صفحۀ افست به‌طور‌معمول از جنس روی (زینک)، آلومینیم یا ترکیبی از فلزات، و دارای سطحی خلل‌وفرج‌دار است که با مادۀ حساس‌به‌نور پوشانده می‌شود. پوشش قسمتهایی که نقش بر آنها ظاهر می‌شود، سخت‌تر است، اما پوشش قسمتهایی که نباید چاپ شوند، شسته می‌شود و فلز مرطوبی بر جا می‌ماند که مرکب را پس می‌زند.
چاپ افست جدید با دستگاههایی صورت می‌گیرد که در اصل از 3 نوردِ گردان تشکیل می‌شوند: نورد زینک که صفحۀ زینک (حامل نقش) به آن بسته می‌شود؛ نورد مُرکب که با ورقه‌ای لاستیکی پوشانده می‌شود؛ و نورد چاپ که کاغذ را با فشار در تماس با نورد مرکب قرار می‌دهد. نورد زینک، نخست با چندین نورد مرطوب‌کننده تماس می‌یابد و رطوبت آنها را به خود می‌گیرد، سپس چند نورد آغشته به مرکب روی آن غلتانده می‌شود. سطوح آب‌گرفته، مرکب را پس‌می‌زند، و نقش چرب آن را جذب می‌کند. پس‌ از ‌آن، تصویر آغشته به مرکب به نورد لاستیکی منتقل می‌شود و بر کاغذی که به گرد نورد چاپ پیچیده شده است، نقش می‌بندد.
افست خشک (نیز لِتِرست؛ چاپ برجستۀ غیرمستقیم) یکی از انواع شیوۀ چاپ افست است. در این شیوه چون زینک مرطوب نمی‌شود، دراصطلاح به آن افست خشک می‌گویند.

مآخذ

Britannica, 2007;
Encarta, 2007.
بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه

افست در ایران

برپایۀ اسناد موجود در زبان فارسی، قدیم‌ترین اشاره به نوعی دستگاه افست، درظاهر وصفی است که ناصرالدین شاه قاجار (سل‌ 1264-1313 ق) در سفرنامه‌اش آورده است (ص 167). او در سفر دوم به فرنگ، در چاپخانه‌ای از دستگاه افست رُتاتیو بازدید کرد، و شگفتی خود را از سرعت کار آن دستگاه در سفرنامه‌اش بیان کرده است.
پس ‌از انقلاب مشروطیت ایران (1324 ق / 1906 م) جنبشی که در ایران ایجاد شد به چاپ و نشر گستردۀ کتاب و به‌ویژه روزنامه دامن زد و پس‌ ازگذشت چند سال، بساط چاپ سنگی برچیده شد و زمینۀ اقتصادی و فنی برای استفاده از شیوه‌های چاپ سریع‌تر فراهم آمد (میرزای گلپایگانی، 105).
در 1910 م، تقریباً 5 سال پس ‌از انقلاب مشروطیت ایران، نخستین ماشینهای جدید و رنگی افست به مرحلۀ تولید تجارتی رسید و وارد بازارهای کشورهای غربی شد (دانشور، 70) و به‌این‌ترتیب، چاپخانه‌داران ایرانی از اواخر دورۀ قاجاریه با چاپ افست آشنا شدند. با‌این‌حال، دربارۀ ورود نخستین دستگاه چاپ افست به ایران، درظاهر تاکنون سندی منتشر نشده است که بتوان براساس آن، آغاز رواج چاپ افست را در کشور با‌دقت تعیین کرد. هم‌اکنون برپایۀ مدارک این‌طور به نظر می‌رسد که در عصر پهلوی اول (1304-1320 ش) ابتدا به‌قصد چاپ تمبر و اوراق بهادار، دستگاه افستی را از خارج به ایران آوردند.
چاپخانۀ روزنامۀ اطلاعات، چاپخانۀ بانک ملی ایران و چاپخانۀ مجلس شورای ملی از نخستین چاپخانه‌های کشورند که به دستگاههای چاپ افست مجهز شدند. با انتشار روزنامه‌هایی با شمارگان نسبتاً زیاد، تأسیس شرکت سهامی افست در نیمۀ دوم دهۀ 1330 ش، و چاپ کتابهای درسی جدید ابتدایی و متوسطه در مقیاسی گسترده، و سپس انتشار کتابهای قطع جیبی با شمارگانی بی‌سابقه در تاریخ نشر ایران به شیوۀ افست در دهۀ 1340 ش، چاپ افست در ایران متحول شد. اکنون چاپخانه‌های روزنامه‌ها و همۀ چاپخانه‌های بزرگ کشور به پیشرفته‌ترین و سریع‌ترین دستگاههای چاپ افست مجهزند.

مآخذ

دانشور، هوشنگ، صنعت چاپ، تهران، 1351 ش؛
میرزای گلپایگانی، حسین، تاریخ چاپ و چاپخانه در ایران، تهران، 1378 ش؛
ناصرالدین شاه، روزنامۀ خاطرات در سفر دوم فرنگستان، به کوشش فاطمه قاضیها، تهران، 1379 ش.

عبدالحسین آذرنگ

چاپخانۀ افست

مجهزترین مجتمع چاپ کشور و از بزرگ‌ترین و قدیم‌ترین چاپخانه‌های منطقۀ خاورمیانه (تأسیس: 1336 ش / 1957 م). افستْ نخست با نام شرکت سهامی افست فعالیت می‌کرد، اما پس ‌از اصلاحیه‌ای در قانون تجارت، نام آن در 1352 ش شرکت افست (سهامی خاص)، و در 1355 ش شرکت افست (سهامی عام) شد و از 1356 ش به عضویت سازمان بورس اوراق بهادار تهران درآمد. چاپخانۀ شرکت افست از نیمۀ دوم دهۀ 1340 ش تا انقلاب اسلامی، چاپخانۀ 25 شهریور نامیده می‌شد (شایسته، بش‌ ).
پس ‌از تصویب قانون تعلیمات اجباری که براساس آن کتابهای در‌سی دورۀ آموزش ابتدایی می‌بایست رایگان در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گرفت، و با‌توجه‌به ظرفیت محدود چاپخانه‌ها در پاسخ‌گویی به نیاز انتشار کتابهای درسی در مقیاس وسیع، ضرورت تأسیس چاپخانه‌ای مجهز و با قدرت تکثیر بسیار، بیشتر احساس شد؛
ازاین‌رو، شرکت افست در تیرماه 1336 تأسیس، و پس ‌از خرید و نصب 4 دستگاه ماشین افست تک‌رنگ و چند دستگاه جدید صحافی، چاپخانۀ آن از خرداد 1337 در محلی واقع در تهران، خیابان قوام‌السلطنه (سی تیر کنونی) آغاز به کار کرد و در دو مرحله توسعه یافت: نخست در 1344 ش به خیابان گوته (نایب‌السلطنۀ سابق؛
شهید احمد احمدیِ فعلی) و سپس از 1350 تا 1376 ش، به‌تدریج به سرخه حصار (در شرق تهران، در فضایی با مساحت 125 هزار مـ2) منتقل شد («با ما ... »، بش‌ ؛
«شرکت ... »، بش‌ ).
سرمایۀ اولیۀ شرکت 10 میلیون ریال (000‘1 سهم 10 هزار ریالی) بود و حسن تقی‌زاده، علی ایزدی، محمود عرفان، ابراهیم رمضانی (مدیر انتشارات ابن‌سینا)، ابراهیم خواجه‌نوری، جواد اقبال (مدیر انتشارات اقبال)، عبدالغفار طهوری (مدیر انتشارات و کتابفروشی طهوری)، عبدالرحیم جعفری (مدیر انتشارات امیرکبیر) و نورالله ایران‌پرست (مدیر کتابفروشی دانش) از سهام‌داران آن بودند. سهام علی ایزدی از 1342 ش به سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی منتقل شد و این سازمان تا 1357 ش و ملی‌شدن بسیاری از صنایع، سهام‌دار اصلی شرکت بود. سهام شرکت پس‌ از انقلاب اسلامی، به وزارت آموزش و پرورش انتقال یافت و اکنون شرکت سرمایه‌گذاری ملی، صندوق ذخیرۀ فرهنگیان، سازمان تبلیغات اسلامی و دیگر اشخاص حقیقی و حقوقی از سهام‌داران آن به شمار می‌روند (شایسته، بش‌ ).
چاپخانۀ افست از پیشگامان نوآوری در صنعت چاپ کشور است. از مهم‌ترین فعالیتهای آن می‌توان به چاپ بیشتر کتابهای جیبی در دهه‌های 1340 و 1350 ش اشاره کرد که تحول مهمی در صنعت نشر کشور به شمار می‌رود. این کتابها به سفارش شرکت سهامی کتابهای جیبی (ه‌ م) که همایون صنعتی‌زاده، مؤسس آن، و هم‌زمان مؤسس و نخستین مدیرعامل چاپخانۀ افست نیز بود، چاپ و صحافی می‌شد. گذشته ‌از کتابهای شرکت سهامی کتابهای جیبی، بخشی از کتابها و به‌ویژه آثار نفیس موسسۀ انتشارات فرانکلین و کتابهای ناشران دیگری که نفاست چاپی آنها مدنظر بود، در این چاپخانه چاپ و صحافی می‌شد (شایسته، بش‌ ‌).
بیشتر دستگاهها و روشهای حروف‌نگاری، لیتوگرافی، چاپ و صحافی جدید، از‌قبیل ماشینهای رول، دستگاههای حروف‌نگاری جدید، پویشگر (اسکنر)، خط تولیدی کامل نشر رومیزی و مجموعۀ پیش ‌از چاپ و خط تولیدی پیشرفتۀ صحافی خودکار و بسیاری تجهیزات دیگر، نخستین‌بار در این چاپخانه به کار گرفته شد. نخستین روزنامۀ رنگی کشور، همشهری، در 1371 ش در این چاپخانه به چاپ رسید (راهنما ... ، بش‌ ؛
میرجلیلی، بش‌ ).
چاپخانۀ افست از مراکز فعال تربیت نیروی متخصص در زمینۀ چاپ است (نک‌ : ه‌ د، امام صادق(ع)، هنرستان چاپ). هنرجویان هنرستان امام صادق (ع) و شماری از دانشجویان مقطع کاردانی چاپ، دورۀ کارآموزی خود را در این چاپخانه می‌گذرانند. چاپخانۀ افست در طراحی دورۀ کاردانی چاپ در مرکز تربیت معلم (در لویزان، تهران) نیز نقش مؤثری داشت، چاپخانۀ افست هم‌اکنون بیشترین سهم را در تولید کتابهای درسی دارد؛
بخش اصلی کتابهای درسی، شامل همۀ کتابهای دورۀ آموزش ابتدایی و بخشی از کتابهای دورۀ راهنمایی و متوسطه و بخش اصلی روزنامه‌های همشهری، ایران، شرق، اعتماد ملی و سرمایه در این چاپخانه چاپ می‌شود و چاپ و صحافی مجلات رشد (از انتشارات وزارت آموزش و پرورش) با شمارگان میلیونی نیز در همین چاپخانه صورت می‌گیرد و ازاین‌رو، سهم چاپخانۀ افست در چاپ نشریات رنگین کشور بسیار قابل‌توجه است. چاپخانۀ افست از برخی کشورهای هم‌جوار (عراق و تاجیکستان) نیز سفارش چاپ می‌گیرد (راهنما، نیز میرجلیلی، بش‌ ).
شاهنامۀ بایسنقری و نخستین آلبوم نقاشیهای محمود فرشچیان از ‌جملۀ عالی‌ترین نمونه‌های نفیس چاپ‌شده در این چاپخانه است که توان فنی آن را در مقایسه ‌با پیشرفته‌ترین چاپخانه‌های جهان نشان می‌دهد (راهنما، بش‌ ).

مآخذ

«با ما به شهر چاپ بیایید»، گزارشی دربارۀ 38 سال فعالیت شرکت افست (سهامی عام)، شرکت افست، تهران، 1374 ش؛
راهنمای مشاغل صنعت چاپ، به‌ کوشش مرتضى کریمیان و دیگران، تهران، 1378 ش؛
شایسته، داوود، نامه به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، مورخ 12 / 4 / 1385 ش؛
«شرکت افست»، جزوۀ منتشرشده از سوی شرکت افست؛
میرجلیلی، حسن (مدیر امور برنامه‌ریزی و سفارشات شرکت افست)، مصاحبه با مؤلف، 21 / 12 / 1384 ش.

داوود شایسته