ارخ

اِرِخ [erex]، اوروکِ سومری، تَل الوَرکاء امروزی، شهر باستانی بین‌النهرین واقع در شمال غربی اور (تل المُقَیَّر) در استان ذی‌قار عراق. از 1928م به این‌سو انجمن خاورشناسی آلمان و مؤسسۀ باستان‌شناسی آلمان در این منطقه حفاریهایی کرده‌اند.
دیوارهایی آجری به طول حدود 10 کمـ اوروک را که یکی از بزرگ‌ترین شهرهای سومر بود، در بر می‌گرفت. به روایت افسانه‌ها این دیوارها را گیلگَمِش، قهرمان اسطوره‌ای ساخته بود. حفاریهای داخل حصارها به کشف شهرهایی منجر شد که روی هم ساخته شده بودند و به دوران پیش از تاریخِ عُبَید (شاید قبل از 5000ق‌م) تا زمان پارتیان (126ق‌م ـ 224م) تعلق داشتند. آثار زندگی شهری در دوره‌ای که به‌نام «اوروک ـ جَمدَت نصر» (ح 3500 تا ح 2900ق‌م) معروف است، در ارخ بیش از هر شهر دیگر بین‌النهرین به چشم می‌خورد.
به نظر می‌رسد دو رب‌النوع عمدۀ مورد پرستش در اوروک باستان یکی اَنو (خدای آسمان) و دیگری الاهۀ اینَنّه (ملکۀ آسمان) بودند. یکی از بارزترین نشانه‌های تاریخی شهر، بنای زیگورات انو ست که «معبد سفیدِ» مربوط به دورۀ سرشار از رفاه جمدت نصر، بر تارک آن جای داشت. در این معبد طلا، نقره و مس با مهارت به کار رفته بود و مُهرها و طلسمها هنر درخشان مینیاتورکاری را نشان می‌داد.
اور ـ نَمو (سل‌ 2112-2095ق‌م) که اولین پادشاه از سلسلۀ سوم اور بود، هم برای طرح و آرایش کلی شهر کارهای زیادی کرد و در این مهم از نتایج احیای هنر سومری نو بهره‌ها برد. پیشرفتهای معماری گوناگونی در دورۀ «ایسین ـ لارْسا» (ح 2017-1763ق‌م) و دورۀ کاسیان صورت گرفت. پس از دورۀ کاسی حکمرانان آشوری، بابلی نو و هخامنشی ــ ازجمله کورش کبیر و داریوش کبیر ــ آثاری‌از عملیات معماری خود را به‌ویژه در ناحیۀ اِئَنّه، بر جای نهادند.
رونق این شهر در دوران پارتیان نیز که آخرین کاتبان فرهیختۀ مکتب باستانی هنوز به کار حک و اصلاح و تدوین اسناد به خط میخی مشغول بودند (ح 70ق‌م)، ادامه داشت. (131)