آفت

آفت \āfat\، هر جانداری که انسان آن را تهدیدی برای خود یا داراییهایش، به‌ویژه در زمینۀ کشاورزی، دامپروری و محصولات جنگلی به شمار آورد.
انسان از هنگام پرداختن به کشاورزی و دامپروری، جاندارانی را که به محصولات و دامهای او آسیب رسانده‌اند، آفت به شمار آورده است. ملخ یکی از شناخته‌ترین آفتها ست و در طول تاریخ، به انسان آسیب بسیار زده است. افزون بر حشره‌ها و نوزادان آنها، آفتهای کشاورزی در میان قارچها، آغازیان، ویروسها، باکتریها، بی‌مهرگانی مانند نماتُدها (کرمهای لوله‌ای)، حلزونها و مهره‌دارانی مانند جوندگان، پرندگان و گیاهانی که با عنوان علف هرز می‌شناسیم، فراوان‌اند. عوامل بیماری‌زا در انسان یا دام و جانوران ناقل این عوامل، و جاندارانی که به خانه‌ها، ساختمانها و گیاهان پارکها و جنگلها آسیب می‌زنند، نیز آفت به شمار آمده‌اند (بریتانیکا؛ فوی، 157؛ پیمنتل، 23؛ بارنز، 719-721).
برآورد می‌شود که بیش‌از 50٪ محصولات غذایی جهان براثر حملۀ علفهای هرز، حشره‌ها و عوامل بیماری‌زا نابود می‌شود؛ علفهای هرز برای به‌دست‌آوردن مواد معدنی از خاک، آب و نور خورشید با گیاهان کشاورزی رقابت می‌کنند و از بازدهی آنها می‌کاهند. شته‌ها، ملخها، زنجره‌ها، سِنها، پروانه‌ها و شب‌پره‌ها در مراحل مختلف زندگی گیاهان کشاورزی به آنها آسیب می‌زنند. بیماریهایی مانند سیاهک ذرت و زنگ گندم را قارچها، بیماریهایی مانند گال طوقه و آتشک سیب را باکتریها، و بیماریهایی مانند کوتولگی زرد جو و موزائیک توتون را ویروسها پدید می‌آورند.
نماتدهایِ مولد غده که بیش‌از 300 گونۀ گیاهی را آلوده می‌کنند، با نفوذ به ریشۀ گیاهان، شیرۀ آنها را می‌خورند (فوی، 158-160؛ پیمنتل، همانجا).
امروزه به 4 شیوۀ اصلی با آفتها مبارزه می‌شود: 1. مبارزۀ شیمیایی، با استفاده از موادی به نام آفت‌کُش، مانند حشره‌کشها، قارچ‌کشها، علف‌کشها، نماتدکشها، و جونده‌کشها (فوی، 157-166)؛ 2. مبارزۀ زیستی، به کمک جانداران نابودگر آفت مانند شکارگرها، انگلها و بیماری‌زاها (هوکانن، 115-131)؛ 3. مبارزۀ زراعی، با ایجاد تغییراتی در محیط کشت، چنان‌که شرایط زیستی برای آفت نامناسب، اما برای دشمنِ طبیعیِ آن مناسب باشد (اشترن، 145- 155)؛ 4. مبارزۀ تلفیقی، که مجموعه‌ای از شیوه‌های گوناگون را به کار می‌گیرد تا جمعیت آفات چنان مدیریت شود که ضمن افزایش درآمد خالص تولیدکنندگان محصولات کشاورزی، کمترین آسیب به محیط زیست وارد شود (فریزبی، 133-143). افزون‌براینها، برخی روشهای فیزیکی مانند غرقاب (برای آفتهای زمینی)، موانع چسبناک (برای حشره‌ها)، تله‌گذاری (برای جوندگان) یا سوزاندن منبع آفت (مثلاً سوزاندن انارهای آلوده بـرای نابودی کـرم گلوگاه انار، نک‌ : طلایی، 301) به‌صورت محدود به کار می‌رود (بریتانیکا). در این میان، مبارزۀ شیمیایی رایج‌ترین شیوه بوده است.
نخستین آفت‌کشهای شیمیایی، مواد طبیعی مانند نیکوتین و آرسنیک بودند؛ اما پس ‌از جنگ جهانی دوم، آفت‌کشهای شیمیایی مصنوعی بسیار رایج شدند و برخی از آنها مانند د. د. ت نقش چشمگیری در مهار بیماریهای انسان، به‌ویژه تیفوس داشتند. در آغاز، به‌کارگیری آفت‌کشهای شیمیایی در کاهش آسیب به محصولات بسیار اثرگذار بود، اما نابودی هم‌زمان دشمنان طبیعی آفتها، و درنتیجه فعالیت دوبارۀ آفتها را در پی داشت و گرفتاریهای زیست‌محیطی جدی مانند آلودگی خاک و آب و راه‌یافتن این مواد از راه زنجیره‌های غذایی به بدن جانداران را به همراه آورد (فریزبی، 134؛ فوی، 164-165).
در شیوۀ مبارزۀ زیستی، دشمن طبیعی آفت را در محیط زیست آن رها، یا از آن پشتیبانی می‌کنند تا آفت را نابود، یا جمعیت آن را کم کند. تاکنون، بیش‌ از 5 هزار گونه از جانداران شکارگـر (حشره‌ها و بندپایان) یا بیماری‌زاها (باکتریها، ویروسها و قارچها) برای مبارزۀ زیستی با آفتها بررسی شده‌اند. مبارزه با شپشک استرالیایی مرکبات به کمک گونه‌ای کفش‌دوزک ــ که در 1888 م از استرالیا و نیوزلند به کالیفرنیا برده شد ــ یکی از نتیجه‌بخش‌ترین برنامه‌های مبارزۀ زیستی به شمار می‌آید. نیز، زنبور تریکوگراما‌ در سطح بسیار وسیعی برای مبارزه با آفات محصولات گوناگون (ازجمله کرم ساقه‌خوار برنج) به کار رفته است (هوکانن، 118-120، جم‌ ).

مآخذ

اشترن، و. م. و پ. ل. ادکینسون، «آفات، مدیریت: مبارزۀ زراعی»، دایرةالمعارف ... (نک‌ : هم‌ )؛
دایرةالمعارف جامع علوم کشاورزی، به کوشش چارلز جی آرنترن و ترجمۀ فارسی زیر نظر احمد علوی، تهران، 1378 ش؛
فریزبی، ر. ای.، «آفات، مدیریت: مبارزۀ تلفیقی»، همان؛
فوی، چ. ل.، «آفات، مدیریت: مبارزۀ شیمیایی»، همان؛
طلایی، علیرضا، «انار»، همان؛
هوکانن، ه‌ . م. ت.، «آفات، مدیریت: مبارزۀ بیولوژیکی»، همان؛
نیز:

Barnes, H. M., «Wood Preservation», Encyclopedia of Pest Management, ed. D. Pimentel, New York, 2007, vol. II;
Britannica, 2010;
Pimentel, D., introd. Encyclopedia of Pest Management, ed. id, New York, 2007, vol. II.
حسن سالاری