الاشارات و التنبیهات

الاشارات و التنبیهات \al-ʾešārāt va-t-tanbīhāt\، کتابی از ابن‌سینا (ه‌ م) در منطق و فلسفۀ طبیعی و الٰهی. این کتاب واپسین اثر جامع ابن‌سینا در موضوع حکمت است که در حدود سالهای 421-425 ق / 1030-1034 م به نگارش درآمده است (نک‌ : ابوعبید، 96؛ گوتاس، 140).
الاشارات به‌رغم اختصار، در بر دارندۀ برخی دیدگاههای متأخر ابن‌سینا ست که در دیگر آثار او نیامده است. افزون بر این، ابن‌سینا در تدوین کتاب مزبور، سبک و ترتیب خاص توأم با زبان بلیغ و اشاره‌ای به‌کار گرفته است که این اثر را از دیگر نوشته‌های او متمایز می‌کند.
بخش منطق الاشارات از 10 «نَهج» (راه)، و بخش طبیعیات و الٰهیات آن درمجموع از 10 «نَمَط» (شیوه) فراهم آمده است. از ابتکارات ابن‌سینا این است که به‌خلاف ساختار رایج تدوین رساله‌های منطق ــ کـه به‌پیروی از اجزاء ارگانون ارسطو، بر 9 بخش مشتمل بوده ــ بخش منطق کتاب خود را بر پایۀ تقسیم‌بندی دوگانۀ تعریف و حجت، یا منطق قضیه و منطق استنتاج تدوین کرده است. پس از الاشارات، بسیاری از متون مهم منطقی، مانند الشمیسۀ نجم‌الدین کاتبی و تهذیب المنطق سعدالدین تفتازانی از این ساختار، که در منطق جدید نیز معتبر است، پیروی کرده‌اند.
3 نمط نخستین، با عنوانهای جوهریت اجسام، جهتهای اجسام، و نفس زمینی و آسمانی، بخش طبیعیات کتاب را تشکیل می‌دهند. ابن‌سینا مبحث نفس را، به‌اعتبار پیوستگی آن با بدن، در بخش طبیعیات آورده است، اما در این نمط، دربارۀ برخی مسائل متعلق به فلسفه یا الٰهیات عام، مانند عاقل و معقول نیز، بحث کرده است. او الٰهیات را به‌سبب تقدم وجودی و مبنایی آن، «علم ماقبل علم طبیعت» نامیده، هرچند در ترتیب مباحث، طبیعیات را بنا بر اولویت تعلیمی‌اش، بر الٰهیات مقدم داشته است.
نمطهای چهارم تا هفتم بخش الٰهیات به‌ترتیب به موضوعهای وجود و علل آن، صنع و ابداع، غایات و مبادی آنها، و تجرید اختصاص دارند. از ویژگیهای مهم الاشارات موضوعهای 3 نمط پایانی بخش الٰهیات است. ابن‌سینا در نمط هشتم، با عنوان بهجت و سعادت، به اثبات لذت عقلی و برتری آن بر لذت حسی می‌پردازد و از سریان عشق و شادمانی در مراتب هستی سخن می‌گوید. نمط نهم دربارۀ مقامات عارفان است و نمط پایانی، با عنوان اسرار آیات، مباحث عرفانی کتاب را تکمیل می‌کند. این دو نمط از ویژگیهای کتاب، و نمودار گرایش عرفانی ابن‌سینا در اواخر زندگی است. شرایطی که وی در خاتمۀ الاشارات (3 / 419)، و نیز در آغاز المباحثات (ص 38- 39) برای مخاطبان راستین خود برمی‌شمارد، از حدود حکمت رسمی فراتر می‌رود.
بر الاشارات و التنبیهات شرحها و حاشیه‌های متعددی نوشته شده، که از معروف‌ترین آنها شرح انتقادی فخرالدین رازی (د 606 ق)، و شرح خواجه نصیرالدین طوسی در 644 ق، موسوم به حلّ مشکلات الاشارات است که در آن کوشیده است به اشکالهای فخرالدین رازی پاسخ دهد. نصیرالدین طوسی در این شرح، خود را به توضیح و تحکیم آراء ابن‌سینا ملتزم ساخته (1 / 2-3)، هرچند در پاره‌ای مباحث، همچون تبیین علم الٰهی، به مخالفت با نظر مصنف برخاسته است (همو، 3 / 303-307). دو شرح فخرالدین رازی و نصیرالدین طوسی، با توجه به دیدگاههای متفاوتشان، از دیرباز به‌همراه متن ابن‌سینا و شاید در همان پایه مورد توجه بوده‌اند. در این میان، برخی از آثار نیز در داوری میان این دو شارح نگاشته شده است، مانند المحاکمات قطب‌الدین محمد رازی، معروف به تحتانی، نگاشتۀ 755 ق (برای موارد دیگر، نک‌ : حاجی‌خلیفه، 1 / 95؛ مهدوی، 35-36).
از دیگر شارحان الاشارات می‌توان به سیف‌الدین آمدی (د 631 ق)، سعدالدین ابن‌کمونه (د 683 ق)، و علامۀ حلی (د 726 ق) اشاره کرد (همانجاها؛ آقابزرگ، 13 / 90-91).
متن الاشارات به‌صورت تحقیقی، نخستین‌بار به‌کوشش ژاکوب فورژه در 1892 م در لیدن انتشار یافت. چاپ دیگری از آن، به‌همراه شرح نصیرالدین طوسی، به‌کوشش سلیمان دنیا در قاهره (1957-1960 م) در 3 جلد به چاپ رسیده است. چاپ سه‌جلدی دیگری هم مشتمل بر شرح نصیرالدین طوسی و محاکمات قطب‌الدین رازی، در تهران (1377- 1379 ق) انتشار یافته است. محمود شهابی نیز چاپی از متن ابن‌سینا با عنوان التنبیهات و الاشارات به‌همراه تلخیص فخرالدین رازی با عنوان «لباب الاشارات» در 1339 ش در تهران منتشر کرده است.
ترجمۀ فارسی کهنی از الاشارات در دست است که تاریخ آن را به‌تخمین، سدۀ 7 ق دانسته‌اند. نام مترجم به‌درستی معلوم نیست، اما در یکی از نسخه‌های خطی، عبدالسلام بن محمود بن احمد فارسی ثبت شده، و بر این اساس، هویت مترجم موضوع بحث و گمانه‌زنی بوده است (یارشاطر، 33-35). این ترجمه نخستین‌بار بر مبنای نسخه‌ای حاوی دو بخش طبیعیات و الٰهیات، به‌کوشش حسن مشکان طبسی، در 1316 ش در تهران به‌چاپ رسید و سپس متن کاملی از آن، به‌کوشش احسان یارشاطر، در 1332 ش در تهران انتشار یافت که تفاوتهای قابل توجهی با متن چاپ نخستین دارد. از معروف‌ترین ترجمه‌های الاشارات ترجمۀ فرانسوی گواشُن است که در دو جلد در فاصلۀ سالهای 1933 و 1951 م در پاریس به‌ چاپ رسیده است.

مآخذ

ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، تهران، 1377- 1379 ق؛
همو، المباحثات، به‌کوشش محسن بیدارفر، قم، 1371 ش؛
ابوعبید جوزجانی، عبدالواحد، «فهرست کتب ابن‌سینا» (نک‌ : مل‌ ، «زندگانی ... »)؛
آقابزرگ، الذریعة؛
حاجی‌خلیفه، کشف؛
مهدوی، یحیى، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، تهران، 1333 ش؛
نصیرالدین طوسی، «شرح الاشارات»، همراه الاشارات و التنبیهات (نک‌ : هم‌ ، ابن‌سینا)؛
یارشاطر، احسان، مقدمه بر اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، تهران، 1332 ش؛
نیز:

Gutas, D., Avicenna and the Aristotelian Tradition, Leiden etc., 1988;
The Life of Ibn Sina, ed. and tr. W. E. Gohlman, New York, 1974.

محمدجواد انواری